Tomat AndishehTomat AndishehTomat AndishehTomat Andisheh
  • خانه –
  • جستارها و یادداشت ها –
    • صفحات پژوهشگران
            • آستانگی
            • آگورا
            • اتوپیا
            • اسلام‌ پژوهی
            • افق مبین
            • بیاض: یادداشت هایی در مردم شناسی شیعه
            • تاریخ اندیشۀ دینی
            • تاریخ‌نگاری
            • تلفیق دانش
            • جستارهای تاریخی
            • حبه‌های نقره فام
            • خوانشها
            • خیلی گذشته، خیلی حالا
            • زبان و ادبیات قرآن
            • شاه شوریده‌سران
            • طاوس
            • سایر نویسندگان
            • فرهنگ روش
            • محمدرضا عشوری مقدم
            • مدهامّتان
            • مطالعات فرهنگ رضوی
            • مهر داد
            • مواسات
            • میراث مکتوب شیعه
            • واژه ها و معناها
            • پیشینه
            • گزارش کتاب تاریخ
    • موضوعات
          • ادب و هنر
          • اقتصاد و مدیریت
          • تاریخ و نسخ خطی
          • زبان‌شناسی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • علوم اجتماعی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • مطالعات ادیان و اسلامی
          • مطالعات قرآنی
  • فرصت‌های آکادمیک –
    • کشور –
          • آذربایجان
          • آفریقای جنوبی
          • آلبانی
          • آلمان
          • آمریکا
          • اتریش
          • اردن
          • ارمنستان
          • ازبکستان
          • اسپانیا
          • استرالیا
          • استونی
          • اسکاتلند
          • اسلواکی
          • اسلوونی
          • افغانستان
          • الجزائر
          • امارات متحده عربی
          • اندونزی
          • انگلستان
          • اوکراین
          • اوگاندا
          • ایتالیا
          • ایران
          • ایرلند
          • ایرلند شمالی
          • بروئنی
          • بلژیک
          • بلغارستان
          • بنگلادش
          • بوسنی و هرزگوین
          • پاکستان
          • پرتغال
          • تایلند
          • تایوان
          • ترکیه
          • تونس
          • جمهوری آذربایجان
          • جمهوری چک
          • چین
          • دانمارک
          • روسیه
          • رومانی
          • ژاپن
          • سنگاپور
          • سوئد
          • سوئیس
          • سودان
          • عراق
          • عربستان
          • عمان
          • فرانسه
          • فنلاند
          • قبرس
          • قرقیزستان
          • قزاقستان
          • قطر
          • کانادا
          • کره‌جنوبی
          • کرواسی
          • کویت
          • گرجستان
          • لبنان
          • لهستان
          • لوکزامبورگ
          • لیتوانی
          • مالت
          • مالزی
          • مجارستان
          • مراکش
          • مصر
          • مغرب
          • مقدونیه
          • مکزیک
          • نروژ
          • نیوزیلند
          • هلند
          • هند
          • هندوستان
          • هنگ‌کنگ
          • ولز
          • ونزوئلا
          • یونان
    • موضوع –
          • مطالعات قرآنی
          • زبان‌شناسی
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش شناسی علوم انسانی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • اقتصاد و مدیریت
          • ادب و هنر
          • مطالعات منطقه‌ای
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • تاریخ و نسخ خطی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • علوم اجتماعی
          • مطالعات ادیان و اسلام
    • گونه –
          • استاد مدعو استادی موقت در دانشگاه (Non-Tenure Track Professorship/lecturer/instructor)موقعیتی تدریسی در دانشگاه است که بر اساس نیاز دانشگاه به مدرسی در زمینه‌ای خاص، تعریف می‌شود. این موقعیت تدریسی مدت زمان مشخصی دارد و در این مدت، استاد موقت به تدریس در زمینه مورد نظر دانشگاه می‌پردازد و بعد از پایان مدت تحصیل، دانشگاه تعهدی نسبت به وی ندارد. این استاد در زمان تدریس در دانشگاه ماهانه حقوق دریافت می‌کند.
          • اعلام برنامه دکتریبرنامه ای که دانشجو با شرکت در آن موفق به اخذ درجه دکتری (PhD) می‌شود. این برنامه در کشورهای اروپایی و استرالیا دست کم سه‌ سال و غالبا فاقد درس‌های اجباری است. درمواردی که چنین چیزی ـ یعنی درس اجباری برای دوره دکتری ـ وجود دارد ـ مانند برخی برنامه‌های دکتری‌ جدید در آلمان ـ غالبا درس نمره‌ای ندارد و ارائه گواهی گذراندن درس کافی است. در کشورهای آمریکای شمالی برنامه دکتری، دست کم پنج سال به طول می انجامد و شباهت زیادی با دوره‌های دکتری ایران دارد. به این ترتیب دانشجو موظف به گذراندن درس‌هایی با نمره‌های مؤثر، امتحان جامع شفاهی و دفاع از رساله دکتری خود می‌باشد. اخیرا بسیاری از برنامه‌های دکتری در کشورهای حوزه اسکاندیناوی، خود را به الگوی برنامه‌های آمریکای شمالی نزدیک کرده‌اند و دوره‌های دکتری با درس‌‌های اجباری و مدت زمان نسبتا طولانی‌تر نسبت به سایر کشورهای اروپایی برگزار می‌کنند.
          • اعلام برنامه کارشناسی ارشدکارشناسی ارشد عموماً به صورت یک‌ساله و یا دوساله ارائه می‌شود. دوره‌های یک‌ساله عموما فاقد پایان‌نامه و دوره‌های دو ساله دارای پایان‌نامه می‌باشد. در برخی کشور‌های تنها با گذراندن دوره کارشناسی ارشد دو ساله و ارائه پایان‌نامه است که می‌توان دوره دکتری (PhD) را شروع کرد. در بریتانیا دوره‌ کارشناسی ارشد خاصی با عنوان (Mphil) وجود دارد که در صورت طی آن، مدت زمان تحصیل دوره دکترا قدری کاهش می‌یابد.
          • اعلام یا راه اندازی وب سایتوب‌سایت‌های علمی توسط فرد و یا افرادی برای ترویج و پیشبرد زمینه علمی خاصی راه اندازی می‌شوند. وب‌سایت‌ها گاه توسط فرد و افراد و گاه به واسطه تصمیم موسسه‌ای فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
          • بودجه پژوهشیبودجه پژوهشی (Research Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او پژوهش خاص را به سامان برساند. معمولاً بودجه‌های پژوهشی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بودجه سفر علمیبودجه سفر علمی (Travel Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او در نشستی علمی شرکت کند و یا برای مدتی معلوم، به پژوهش در مکانی خاص بپردازد. معمولاً بودجه‌های سفر علمی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بورسیه دکتراکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره دکتری برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است وهمچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. ویژگی اصلی این کمک هزینه این است که تعهّد شغلی برای دریافت کننده ایجاد نمی‌کند و دریافت کننده صرفا دانشجویی است که موظّف است با آن مبلغ تحصیل خود را به سرانجام برساند. در مواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • بورسیه کارشناسی
          • بورسیه کارشناسی ارشدکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره کارشناسی ارشد برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است و همچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. درمواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • جایزه علمیجایزه‌های علمی، عنوان عامی برای گونه‌های مختلفی از تشویقاتی هستند که ازدانشجویان، اساتید و یا پژوهشگران مستقل، به سبب ارائه برخی آثار علمی، اعم از کتاب، پایان‌نامه و یا مقاله صورت می‌گیرد. جایزه‌های علمی عمدتاً توسط موسسات و بنیادهای علمی ارائه می‌شوند و معمولاً مبلغ مشخصی پول هستند. در بسیاری موارد، ارائه جایزه به صورت رسمی اعلام می‌شود، افراد واجد شرایط برای دریافت آنها اقدام می‌کنند و در نهایت افرادی به عنوان منتخب، برنده این جوایز می شوند.
          • دستیار پژوهشیدستیاری پژوهشی (Research Associate) فرصتی است دانشگاهی که به شماری از دانشجویان مقاطع مختلف و نیز پژوهشگران غیر دانشجو اعطا می‌شود. فرصت دستیاری پژوهشی، توسط گروه‌های آموزشی در دانشگاه‌های مختلف جهان اعلام می‌شود و کسانی که به عنوان دستیار پژوهشی انتخاب شوند، موظف به همکاری با یک استاد دانشگاه در پروژه مخصوصی هستند. به دستیاران پژوهشی از محل بودجه اختصاص یافته برای آن پژوهش، دستمزد پرداخته می شود.
          • دوره های کوتاه مدتدوره‌های غالبا پژوهشی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و یا حتی اساتید این امکان را فراهم می‌کنند که در یک بازه زمانی مشخص در یک مرکز دانشگاهی و یا پژوهشی دیگر به مطالعه و پژوهش بپردازند. در این دوره‌ها غالبا شرکت‌کنندگان نیز موظف هستند که نتایج پژوهش خود را دست کم در قالب یک یا چند سخنرانی ارائه کنند. شماری از این دوره‌ها تمام یا بخشی از هزینه‌های داوطلب (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند.
          • شغل استادیاستادی دانشگاه (Tenure Track Professorship) به عنوان یک شغل، یکی از مهم ترین گونه‌های فعالیت آکادمیک است. افراد دارای مدرک دکترا و یا فوق دکترا، معمولاً بر اساس فراخوانی عام توسط دانشگاه، برای در اختیار گرفتن یک موقعیت دانشگاهی، مورد مصاحبه قرار می‌گیرند. همچنین پیشینه تحقیقاتی و علمی ایشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. افراد منتخب ابتدائاً برای یک دوره پنج ساله آزمایشی (Tenure Track) به استخدام دانشگاه در می‌آیند و بعد از پنج سال و بر اساس رای کمیته علمی دانشکده و دانشگاه، از کار برکنار و یا به صورت دائم در دانشگاه مشغول به تحصیل خواهند شد. در حال حاضر در کشور آلمان ورود به کرسی استادی منوط به گذراندن دوره فوق دکتری آلمانی (habilitation) و يا دوره استادیاری آلمانی (juniorprofessorship) است.
          • شغل دکتراشغل پژوهشی ـ آموزشی است که شاغل در صورت اتمام موفقیت‌آمیز دوره شغلی خود، حائز درجه دکتری نیز می‌شود. شغل دکتری دست‌کم شامل نوشتن رساله پژوهشی دکتری می‌شود و علاوه بر آن گاهی وظایف آموزشی و حتی اداری نیز به فرد شاغل محول می‌شود. تفاوت اصلی شغل دکتری با بورسیه دکتری، تعهد شغلی و کاری است که برای دانشجو ایجاد می‌شود و او موظف است در زمان‌های خاصی در جای خاصی حضور داشته باشد. با این حال در کشورهایی که این موقعیت‌ها عرضه می‌شود، نرخ متوسط حقوق دریافتی برای شغل دکتری، از بورسیه دکتری بیشتر است. در حال حاضر شغل دکتری غالباً در کشورهایی مثل آلمان، سوئیس، هلند، اتریش، بلژیک، لوگزامبورگ و کشورهای اسکاندیناوی عرضه می‌شود. دریافت‌کنندگان شغل دکتری، بعد از پایان دوره، برای اخذ اقامت دائم و یا شهروندی آن کشورها، عموماً از موقعیت‌ بهتری برخوردار خواهند بود.
          • فراخوان کتابفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا کتاب خود را ارسال کنند. این فراخوان غالبا توسط ناشران کتاب‌های دانشگاهی برای سری یا موضوع خاصی که به طور سلسله‌وار چاپ می‌کنند، اعلام می‌شود.
          • فراخوان مقالهفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا پژوهش‌ها و مقالات خود را ارسال کنند. این فراخوان می‌تواند برای یک کتاب و یا شماره خاصی از یک مجله باشد.
          • فوق دکترافوق دکترا (Postdoc) دوره‌ای معمولا یک تا سه ساله است که دانشجویان بعد از به پایان بردن دوره دکترا، آن را می‌گذرانند. فرصت‌های فوق دکترا بعد از دریافت مدرک دکترا قابل ورود هستند، اما دانشجویان دکترا حدود شش ماه قبل از دفاع از پایان‌نامه دکترای خود. برای این فرصت اقدام می‌کنند. دانشجویان مقطع فوق دکترا، در این دوره، می‌باید به پژوهش و یا تدریس بپردازند، اما در کلاسی به عنوان تحصیل، شرکت نمی‌کنند. این دانشجویان همچنین از دانشگاه به صورت ماهیانه حقوق دریافت می‌کنند؛ چه اینکه فوق دکترا اساساً نوعی شغل است. فرصتهای فوق دکترا، به صورت متناوب توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود و کمیته‌ای علمی آنها از میان متقاضیان، انتخاب می‌کند. فرصت های فوق دکترا معمولاً بسیار رقابتی است.
          • کارگاهکارگاه‌ها همان دوره‌های کوتاه مدت با هدف آموزشی هستند که به زمان خاصی اختصاص ندارند و در آن یک نوع تعامل جمعی قوی‌تر دوره‌های کوتاه مدت وجود دارد. علی الخصوص نوع ارائه‌هایی که اساتید دارند با ارائه‌های کنفرانس و دوره‌های کوتاه‌مدت متفاوت است؛ چرا که غالباً به شکلی است که به طور عملی شرکت‌کنندگان را درگیر محتوا می‌کند و از آنان خواسته میشود که کارهایی را در طول دوره با مشارکت جمعی تمرین کنند. در کارگاه‌ها غالباً تکیه کمتری بر بُعد تئوری ـ انتزاعی می‌شود و بیشتر یادگیری عملی مهارتها مدنظر است.
          • کنفرانساجتماع شماری از پژوهشگران که در آن پژوهش‌ها ارائه می‌شود. این ارائه می تواند به شکل سخنرانی ـ ارائه شفاهی و یا پوستر ـ باشد. براساس نوع، بزرگی و ماهیت، یک کنفرانس می‌تواند از یک تا چند روز به طول انجامد و در بردارنده یک الی ده‌ها پنل (بخش) باشد. هر یک از پنل‌ها به موضوع خاصی می‌پردازد و توسط دانشمندی متخصص آن موضوع اداره می‌شود.
          • مدارس فصلیمدارس فصلی دوره‌های کوتاه مدّت آموزشی هستند که در بازه زمانی خاصّی (مدرسه تابستانی، بهاری، پائیزی یا زمستانی) برگزار می‌شوند. موضوعاتی که در این مدارس ارائه می‌شود بسیار متنوع و براساس نیازها، خواسته و سلیقه برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان می‌تواند متفاوت باشد و حتی شامل مدارس تابستانی درخصوص فرهنگ و زبان یک کشور می‌تواند باشد. در مدارس فصلی گاهی شرکت‌کنندگان نیز موظف به ارائه پژوهشی در قالب یک سخنرانی کوتاه هستند و گاهی چنین الزامی وجود ندارد. شماری از مدارس فصلی تمام یا بخشی از هزینه‌های مدرسه (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند. مدارسی که اقدام پوشش هزینه‌ها می‌کنند معمولا از دسته‌ای هستند که انتظار دارند شرکت‌کنندگان، ارائه پژوهش و یا افزوده دیگری برای دوره داشته باشند.
  • فصلنامه آفاق شیعه –
  • خدمات –
  • اخبار –
  • آکادمی طومار –
  • تقویم آکادمیک –
  • تماس با ما و درباره ما –
  • تاریخ اندیشۀ دینی (سعید شفیعی)
جریان پرهیز از تفسیر و گریز به تدبر(۳): ملاحظات تدبرگرایی در تفسیر قرآن
۱۳۹۵/۱۲/۲۴
لایه های معناشناختی متن(۲): کارکردِ الگوی چامسکی در مطالعات قرآنی
۱۳۹۵/۱۲/۲۴
بافت‌گرایی جایگزین نص‌گرایی – بخش دوم
  دسته بندی ها: مطالعات قرآنی، علوم اجتماعی، فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
۱۳۹۵/۱۲/۲۴
نویسنده: تاریخ اندیشۀ دینی

محمد ارکون: پژوهشگری پیشگام در تفکر اسلامی معاصر

محمد ارکون (۲۰۱۰-۱۹۲۸م) از اسلام‌شناسان روشنفکر و نامدار در دنیای اسلام معاصر بود. او در الجزایر به دنیا آمد و به لحاظ فرهنگی، بَربَر و فرانسوی و عرب به شمار می‌آید. پس از تحصیل در الجزایر، دکتری تخصصی خود را از سوربُن فرانسه دریافت کرد. ارکون به عنوان یک پژوهشگر پیشگام در تفکر اسلامی معاصر، در سطح وسیعی شهرت یافته است. او به گستردن رشتۀ مطالعات اسلامی از طریق اقتباس و بسط دادن ایده‌هایی شناخته شده، که منابع آنها عموماً با مطالعات اسلامی ارتباطی ندارد. آثار او از متفکران پسامدرنیته مانند پُل ریکور، میشل فوکو و ژاک دریدا تأثیر پذیرفته است.

محمد ارکون، راه‌حلّ مشکلات جهان اسلام را نه در غرب، بلکه در توجه عمیق و متناسب با دنیای معاصر نسبت به میراث اسلامی تلقی می کند. وی نه مانند سلفیان از لزوم بازگشت به تمدن سلف صالح یا امپراتوری عثمانی سخن می گوید و نه همچون معتقدان به ناسیونالیسم افراطی عربی، آرزوی اتحاد جهان عرب را در سر می‌پروراند. اوج تمدن و فرهنگ اسلامی از دیدگاه ارکون، قرن چهارم هجری و دورۀ آل بویه است، که آزادی فکری و معرفت نقادانۀ حاصل از آن، بهترین فضای ممکن را برای روشنفکران و اندیشمندان فراهم آورد و آنها بدون ترس از تحقیقات علمی و اظهار نتایج آن و آزادی در ابراز عقیده، به فعالیتهای علمی خود می‌پرداختند. این کاری است که کسانی چون جاحظ، ابوحیان توحیدی، غزالی یا فخر رازی و دیگران انجام دادند و از بزرگان فلسفه نیز کندی، فارابی، ابن سینا و ابن رشد آزادانه به مباحث علمی می پرداختند.

زبان نوشتار و بیان ارکون غالباً سنگین و پیچیده است و تألیفات او به زبان اولش، یعنی فرانسه نوشته شده، اما بسیاری از آنها توسط هاشم صالح به زبان عربی بازگردانده شده است. ارکون، رنج تحقیر غرب نسبت به مسلمانان و درد استعمار کشورهای غربی را به چشم دیده و حس کرده و از بی توجهی یا فراموشی غرب نسبت به این مسائل شکایت داشت. ارکون، به علت رهیافت سکولار در تحلیل قرآن و اثرپذیری آشکارش از متفکرانی مانند دریدا، بودری‌لارد و فوکو، عموماً مورد توجه دانشمندان سنتی مسلمان نیست. یکی از عناصر کلیدی تفکر ارکون، به چالش کشیدن راست‌کیشی (ارتدوکسی) اسلامی است، که آن را «معادل یک ایدئولوژی» و بنابراین در معرضِ «فرایند تاریخی» می داند.

ارکون معتقد است که مسلمانان باید با تحقیقات اسلامی اخیر غرب آشنا شوند و با ترجمۀ آثار مهم آنها، خود را برای نقد علمی آنها آماده کنند نه نقدهای ایدئولوژیک و عقیدتی. از جمله وی کتاب الهیات و جامعه در سه قرن اول هجری اثر یوزف فان‌اِس را از مهمترین آثاری می داند که به شکلی دقیق و تحلیلی به بررسی دورۀ شکل‌گیری اندیشۀ اسلامی پرداخته ولی هنوز به زبانهای اسلامی ترجمه نشده است. از نظر وی، علم انسان‌شناسی، عقل را از چهارچوب بستۀ دگم‌اندیشی خارج می کند و به سوی مصالح انسان، هر انسانی در هر جایی، حرکت می دهد. همانطور که این علم به ما می آموزد که چگونه با روی باز با دیگر فرهنگهای بشری تعامل کنیم سپس صلح و دوستی و روشنفکری را بر خشونت و جهل و نادانی برتر نشانیم و با این آگاهی معرفتی، در همۀ عقاید و سنن دینی خود تجدیدنظر کنیم.

توجه همزمان به مسائل شیعه و سنی و نگاه فرامذهبی به مشکلات جهان اسلام از مهمترین امتیازات او نسبت به برخی دیگر از روشنفکران معاصر در جهان عرب و سرزمین های اسلامی است. چنین امتیازاتی باعث شده که او علی رغم علائق سکولار حاصل از سالها زندگی در فرانسه و ارتباط علمی با اندیشمندان غربی، نسبت به اختلافات مذاهب اسلامی نیز دغدغه داشته و حتی برای وحدت و نزدیک شدن شیعه و سنی به یکدیگر نظریه‌پردازی کند. ارکون فاصلۀ عظیم بین ادیان را به دیوار برلین تشبیه می کند و معتقد است که تا وقتی روشهای معرفتی مناسب را برای از بین بردن این فاصله‌ها به کار نگیریم، این دیوار محکم و پابرجا خواهد بود. علاوه بر آنکه سه حادثۀ بزرگ در قرن بیستم بر ضخامت این دیوار افزوده است: هولوکاست؛ الحاد رسمی و اجباری از سوی نظام مارکسیستی در طول ۷۰ سال؛ و تأسیس دولت اسرائیل به دست دولتهای استعمارگر و سکولار اروپایی، بدون توجه به خطرات تجمع ادیان در سرزمین مقدس یا ارض موعود.

راه‌حلّ ارکون برای مسئله گفتگوی ادیان، توجه به زبانشناسی و تاریخی‌نگری و هرمنوتیک و دیگر روشهای تفکر و تحقیق در دوران معاصر است. ارکون تذکر می دهد که ما می دانیم مفهوم وحی دچار قبض و بسط شده و ارزش خود را از دست داده و اخیراً روشنفکران آن را رها کردند و به تقدیس‌کنندگان یعنی علمای دین در هر گروه یا ملت واگذار کردند. اما در عین حال، اظهار امیدواری می کند که راهی برای بازگشت به این مسئله پیدا کند. راهی که او پیشنهاد می دهد این است که: مسائل قدیم از چهارچوب بسته و تحت‌اللفظی و یا حتی قالب زبان‌شناختی و تاریخی آن برکنده شود و به چهارچوبی دیگر که با اولی کاملاً تفاوت دارد منتقل گردد. این چهارچوب دوم دارای پیچیدگی‌های بسیار و چندوجهی در مفهوم وحی بوده که هنوز گشوده نشده است.

محمد ارکون معتقد است که همۀ ادیان در برابر روش نقد تاریخی و کشفیات باستان شناسی سر فرود خواهند آورد. و اگر نظامی حقیقتاً سزاوار استثناست، بدون تردید باید براساس مقتضیات جهانی ذهن انسان امروز و معرفت هستی‌شناسانۀ جهانی، در بیان و احتجاجات و خاستگاه خود بازنگری کند. از دیدگاه ارکون، جهانی شدن همچون مرحلۀ تاریخی نوینی از مراحل تفکر است که برای نخستین بار، فرصت مقایسه میان نظامهای واقعی حاکم بر بشریت را در گذر تاریخ فراهم آورده است. این بار نمی توان هیچ نظامی از نظامهای حقیقی را به این دلیل که الهی و آسمانی است و دیگر نظامها بشری و فانی یا دنیوی و گذار، استثنا کرد.

محمد شحرور: نسبیت فهم انسان

محمد شحرور در ۱۹۳۸ در شهر دمشق سوریه تولد یافت. او با اینکه یک مهندس راه و ساختمان است و دربارۀ اسلام خودآموخته است، تألیفات بسیاری پیرامون اسلام و قرآن دارد. شحرور در مقام یک محقق بیگانه از این رشته، بر این باور است که مسلمانان معاصر نیازمند تجدیدنظر و به سؤال کشیدن کتب مقدس اسلامی هستند، ایده‌ای که آن را در اثر مهمش دربارۀ قرآن، الکتاب والقرآن توضیح می دهد. شحرور از سلسله‌ای گسترده از متفکران اثر پذیرفته است، از فیلسوف مسلمانی به قدمت فارابی (م.۳۳۸/۹۵۰)، تا فیلسوف ایده‌آلیست آلمانی، یوهان گوتلیب فیشته، و ریاضی‌دان و فیلسوف انگلیسی، آلفرد نورث وایتهد.

شحرور نیز بر لزوم بهره‌گیری از نقد تاریخی، توجه به زمان و مکان، عقلانیت و فلسفه‌های انسانی در فهم و تفسیر قرآن تأکید می‌کند. عنصر اساسی در تفکر شحرور، تفاوت نهادن بین فهم الهی و انسانی از حقیقت اُلوهی است. علت انسانی دیدن تفسیر قرآن از دید شحرور، نه نسبی بودن کتاب خدا، بلکه نسبیت فهم انسانی است و اینکه تفکر از طریق زبان صورت می‌پذیرد و زبان، انسانی است. او همچنین معتقد است که به علت تحولات علمی گسترده، محققان امروزی نسبت به پیشینیان، برای فهم «ارادۀ الهی» در موقعیت خیلی بهتری قرار دارند. به تعبیر دقیق کلمه، شحرور درصدد آن است تا یک چهارچوب و روش‌شناسی نو برای فهم قرآن خلق کند و برای این هدف، مقولات خودش را در رهیافت به قرآن پدید آورده است.

شحرور، همانند محمد ارکون، در جستجوی تأسیس الگوهایی با ثبات برای خوانش قرآن است. روشی که شحرور برای این کار پیشنهاد می کند، «آشنایی‌زدایی» نامیده می شود، که مشتمل است بر «تمایل صریح به برکندن سنت ریشه‌دار تفاسیر و مطرح کردن روشهای جایگزین برای خوانش متن.» آندریاس کریستمان بیان می‌کند که شحرور از خوانندگانش می خواهد قرآن را به‌گونه‌ای بفهمند که «تو گویی پیامبر(ص) همین الآن از دنیا رفته و ما را از این کتاب خبر داده است».

آمنه ودود و اسماء بارلاس: هرمنوتیکِ برابری

در سرتاسر نیمۀ دوم قرن بیستم، تفسیر فمنیستی از قرآن به‌طور شایانی گسترش یافته است. اغلب مفسران فمنیست بر تفاسیر مردسالار سنتی انتقاد دارند و معتقدند که تا کنون تعصبات جنسیتی مفسران که عمدتاً مرد هستند، فهم ما از قرآن و به‌طور کلی اسلام را شکل داده است. برخلاف فمنیستهای سکولار، محققان فمنیست مسلمان، خودِ اسلام را انکار نمی کنند، بلکه آنها با ارجاع به قرآن و سنت نبوی می کوشند تا از مدعای خود، یعنی نیاز به بازتفسیر قرآن دفاع نمایند. برخی از محققان مهم در تفسیر فمنیستی عبارتند از فاطمه مِرنیسی، آمنه وَدود و اسماء بارلاس، که در پیِ گسترش «هرمنوتیکِ برابری» هستند.

آمنه ودود در ۱۹۵۲ در مریلندِ آمریکا و در یک خانوادۀ مِتُدیست [از فرقه‌های مسیحیت پروتستان] به دنیا آمد و نژادی آفریقایی- آمریکایی دارد. در هنگام رشد و بالندگی، ودود خود را به‌خاطر هردو خصلتِ نژاد و جنسیت، همچون یک بیگانه می‌یافت. اسماء بارلاس، پژوهشگر همکار ودود در فمنیسم اسلامی، می نویسد: «اگر نژاد چیزی است که او را در چشمان همتایان سفیدش متمایز ساخته، این جنسیت اوست که او را در چشمان همتایان سیاهش تعریف کرده است.» وقتی ودود در دانشگاه تحصیل می کرد، در ۲۰ سالگی تصمیم گرفت مسلمان شود. به گفتۀ بارلاس، موقیعت ودود به عنوان یک زن آفریقایی- آمریکایی و در نتیجه «غربی»، باعث شد تا گرویدن او به اسلام توانایش سازد؛ با «هوشیاری خاصی که متأثر از هویت او بود» به پژوهش دربارۀ اسلام روی آورَد. ودود، دکتری تخصصی خود را در ۱۹۸۸ از دانشگاه میشیگان در رشتۀ مطالعات اسلامی دریافت کرد و در دانشگاه ویرجینیا مشغول تدریس است.

ودود در سال ۱۹۹۲ نخستین کتاب خود را که اثری فمنیستی اسلامی دربارۀ اصول تفسیر قرآن بود، با عنوان قرآن و زن: بازخوانی متن مقدس از منظر یک زن منتشر کرد. این کتاب دربردارندۀ مباحثی جنجال‌برانگیز بود از جمله اینکه فهم قرآن نیازمند زبان جنسیتی بی‌طرفانه‌تری است. کتاب ودود بسیار رواج یافت و تعدادی از فمینیست‌های عرب‌زبان از روش‌شناسی او حمایت کردند. ودود، موقعیتی جنجالی در تفکر اسلامی معاصر دارد و باتوجه به حمایت قاطعانۀ او از برابری جنسیتی، در زمرۀ جنبش «فمینیستی» در درون اسلام قرار می گیرد. شاید بیشترین شهرت او به علت ایراد خطبۀ جمعه در آفریقای جنوبی در ۱۹۹۴، و نیز رهبری جنجال‌برانگیز گروهی از مردان و زنان در نماز جمعه در ۲۰۰۵ باشد، او در موضع اخیر امامت نماز را برعهده گرفت. این واقعه حاشیه‌های بین‌المللی در پی داشت و منجر به صدور فتوایی از یوسف القرضاوی شد که تأکید می کرد امامت در نماز به مردان مسلمان اختصاص دارد.

همچنین، ودود جای خود را به عنوان یک پست‌مدرنیست پیدا کرده است. او معتقد است که پست‌مدرنیسم به‌مثابۀ حرکتی است که از «بازاندیشی» و «بازسازی» گذشته حمایت می کند، و این فرایندی است که ودود آن را در جهت آفرینش آینده‌ای که کثرت‌گراتر و یکدست‌تر است، لازم می‌شمارد. این تفکر او را با محققانی همچون محمد ارکون و محمد شحرور، که هردو زیر تأثیر محققان پست‌مدرنیست قرار دارند، همراه می‌سازد. هر سه محقق در جستجوی روشهایی با ثبات برای تحقیقات اسلامی هستند، با این استدلال که باید نسبت به سوبژکتیو و ذهنی بودن نظراتِ ظاهراً «صحیح» توجه داشت.

یکی دیگر از مؤلفان مهم در این زمینه، اسماء بارلاس است که تألیفاتی در ارزیابی خاستگاه‌های تفسیر پدرسالار از قرآن پدید آورده و نتیجه می گیرد که تعالیم قرآن مؤید پدرسالاری نیست، بلکه کاملاً برابری‌طلب است. بارلاس در ۱۹۵۰ در پاکستان به دنیا آمد و در آنجا و ایالات متحده آمریکا تحصیل کرده و در نیویورک و مدتی در دانشگاه آمستردام هلند تدریس نموده است. آثار او در زمینه‌های مختلف اسلامی و ارتباط اسلام با موضوعات معاصری همچون دموکراسی و ملی‌گرایی است و بر بازخوانی قرآن مطابق با نیازهای امروزی، خصوصاً با نگاهی برابر به لحاظ جنسیتی و عدالت اجتماعی، تأکید می‌گذارد. وی در کتاب زنان مؤمن در اسلام: تفاسیر پدرسالارانۀ خوانده‌نشده از قرآن، اظهار می کند که نابرابری و پدرسالاری در تفسیر قرآن گنجانده شد تا ساختارهای اجتماعی موجود توجیه شوند. بارلاس هدف از نوشتن کتابش را نه تنها به چالش کشیدن خوانش‌های مستبدانه از قرآن، بلکه مطرح کردن این بحث می‌داند که زنان مسلمان می‌توانند در تلاش برای شکل دادن به تعالیم قرآنی از حقوق برابری برخوردار باشند.

از دیدگاه بارلاس قرآن کتابی مقدس و کلام خداست، اما تفسیر نامناسبی از آن ارائه شده است و همۀ مسلمانان حق دارند قرآن را برای خودشان بخوانند و تفسیر کنند. گرچه آثار بارلاس از سوی برخی «فمینیسم اسلامی» لقب گرفته، اما خود وی ترجیح می دهد که او را فمینیست نخوانند و او خودش را «یک مؤمن» به شمار می‌آورَد.

خالد ابوالفضل

خالد ابوالفضل در ۱۹۶۳ در کویت متولد شد. او پژوهشگری برجسته در حقوق اسلامی و یک فقیهِ به‌طور سنتی تعلیم‌دیدۀ مسلمان در مصر و کویت است. ابوالفضل از استادان دانشگاه کالیفرنیا است و در شاخه‌های مختلف اسلام معاصر از حقوق بشر، دموکراسی، تروریسم، حقوق زنان، پناهندگی سیاسی و نظامهای سیاسی- حقوقی بحث و پژوهش دارد. وی در رادیو و تلویزیون ملی و بین‌المللی فعال بوده و سخنان او در نشریاتی مانند نیویورک تایمز، واشنگتن پُست، وال استریت و لُس‌آنجلس تایمز منتشر شده است. آثار وی به زبانهایی همچون عربی، فارسی، فرانسه، نروژی، آلمانی، روسی، ویتنامی و ژاپنی ترجمه شده و نیز عضو مشورتی در برخی از مجله‌های علمی و سیاسی جهان اسلام است.

گرچه بسیاری ابوالفضل را یک محقق محترم به شمار می آورند، حملاتش بر بعضی جنبش‌های درون اسلام، به ویژه وهابیت، باعث شده تا بارها به مرگ تهدید شود. علاوه بر دیگر موضوعات، انتقادات او بر وهابیت به خاطر محدودیت‌های خشنی است که آنها بر زنان تحمیل می‌کنند. او معتقد است که یک «ایدئولوژی» همانند وهابیت، که زنان را به «فرمانبرداری کورکورانه» از مردان وادار می کند، در واقع مردان را به نیمه‌خدایان تبدیل می نماید.

یکی از آثار مهم خالد ابوالفضل، سخن به نام خدا: حقوق اسلامی، وثاقت و زنان است. این اثر در پیِ گفتگو با خوانندۀ توانای متون دینی است، و آنچه را که «قرآن‌پژوهان» خودخوانده، خصوصاً در دوره‌های معاصر، وظیفۀ سخنگویی از جانب خدا می پندارند، به چالش می کشد. ابوالفضل معتقد است که در بسیاری از موارد، چنین «محققانی» حق خدا را از جای خود تغییر می دهند، که او این را «یک عمل استبدادی» می خواند. مقدمۀ او بر کتابش، برداشتی است از اثر امبرتو اکو، که از مسائل آن سؤالاتی است دربارۀ اینکه چه آیاتی از قرآن، مستلزم خوانشی «آزاد» یا «بسته» از متن هستند. ابوالفضل بر اهمیت تمرکز بر تعامل بین پدیدآورندۀ قرآن (خدا) و خوانندۀ آن، و مسؤولیت خوانندۀ توانا تأکید می کند؛ زیرا چنین خواننده‌ای دارای موقعیت ویژه‌ای به‌منزلۀ مفسر متن است؛ پس باید به عنوان یک «کارگزار» وفادار برای «کارفرما» (خدا) عمل کند، و از تحمیل نظرات ذهنی خود خودداری نماید، مگر آنهایی که آشکارا بیان می شوند.

ابوالفضل نیز همچون محققانی از جمله ارکون، ودود و شحرور، این ایده را تقویت می کند که از قرآن می توان تفاسیر بسیاری به دست داد، و با نظرات علمای سنت‌گرا که مدعی حق انحصاری برای تفسیر قرآن‌اند، به مخالفت بر می‌خیزد. ابوالفضل این تفاوت را با محققان پیش‌گفته دارد که نظرات وی در سنت فقیهانۀ اسلامی ریشه دوانده است.

  برچسب ها: نص، بافت، متن، هرمنوتیک، تفسیر، مطالعات قرآنی، قرآن
٧٠٨ بازدید

مطالب مرتبط

۱۴۰۱/۰۹/۰۷

کارگاه مهارت‌های پژوهش میدانی درباره تشیع در اروپا


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۶/۱۹

کارگاه آشنایی با موسسه «DAAD»؛ مهمترین مجرای ارتباط دانشگاهی با کشور آلمان


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۴/۱۱

کارگاه تدوین (سطح مقدماتی تا متوسط): تدوین تلویزیونی


بیشتر بخوانید

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

تماس با ما

 

 

از مسیر ارتباطی زیر با ما در تماس باشید:

رایانامه : toumareandisheh@gmail.com

|می‌خواهم از طومار اندیشه حمایت کنم|

عضویت در خبرنامه

جهت اطلاع از بروزرسانی های سایت ایمیل خود را ثبت نمایید.

تماس با ما


    [recaptcha]

    تمامی حقوق برای طومار اندیشه محفوظ است.