Tomat AndishehTomat AndishehTomat AndishehTomat Andisheh
  • خانه –
  • جستارها و یادداشت ها –
    • صفحات پژوهشگران
            • آستانگی
            • آگورا
            • اتوپیا
            • اسلام‌ پژوهی
            • افق مبین
            • بیاض: یادداشت هایی در مردم شناسی شیعه
            • تاریخ اندیشۀ دینی
            • تاریخ‌نگاری
            • تلفیق دانش
            • جستارهای تاریخی
            • حبه‌های نقره فام
            • خوانشها
            • خیلی گذشته، خیلی حالا
            • زبان و ادبیات قرآن
            • شاه شوریده‌سران
            • طاوس
            • سایر نویسندگان
            • فرهنگ روش
            • محمدرضا عشوری مقدم
            • مدهامّتان
            • مطالعات فرهنگ رضوی
            • مهر داد
            • مواسات
            • میراث مکتوب شیعه
            • واژه ها و معناها
            • پیشینه
            • گزارش کتاب تاریخ
    • موضوعات
          • ادب و هنر
          • اقتصاد و مدیریت
          • تاریخ و نسخ خطی
          • زبان‌شناسی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • علوم اجتماعی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • مطالعات ادیان و اسلامی
          • مطالعات قرآنی
  • فرصت‌های آکادمیک –
    • کشور –
          • آذربایجان
          • آفریقای جنوبی
          • آلبانی
          • آلمان
          • آمریکا
          • اتریش
          • اردن
          • ارمنستان
          • ازبکستان
          • اسپانیا
          • استرالیا
          • استونی
          • اسکاتلند
          • اسلواکی
          • اسلوونی
          • افغانستان
          • الجزائر
          • امارات متحده عربی
          • اندونزی
          • انگلستان
          • اوکراین
          • ایتالیا
          • ایران
          • ایرلند
          • ایرلند شمالی
          • بروئنی
          • بلژیک
          • بلغارستان
          • بوسنی و هرزگوین
          • پاکستان
          • پرتغال
          • تایلند
          • تایوان
          • ترکیه
          • تونس
          • جمهوری آذربایجان
          • جمهوری چک
          • چین
          • دانمارک
          • روسیه
          • رومانی
          • ژاپن
          • سنگاپور
          • سوئد
          • سوئیس
          • سودان
          • عراق
          • عربستان
          • عمان
          • فرانسه
          • فنلاند
          • قرقیزستان
          • قزاقستان
          • قطر
          • کانادا
          • کره‌جنوبی
          • کرواسی
          • کویت
          • گرجستان
          • لبنان
          • لهستان
          • لوکزامبورگ
          • مالت
          • مالزی
          • مجارستان
          • مراکش
          • مصر
          • مغرب
          • مقدونیه
          • مکزیک
          • نروژ
          • نیوزیلند
          • هلند
          • هند
          • هندوستان
          • هنگ‌کنگ
          • ولز
          • ونزوئلا
          • یونان
    • موضوع –
          • مطالعات قرآنی
          • زبان‌شناسی
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش شناسی علوم انسانی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • اقتصاد و مدیریت
          • ادب و هنر
          • مطالعات منطقه‌ای
          • تاریخ و نسخ خطی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • علوم اجتماعی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • مطالعات ادیان و اسلام
    • گونه –
          • استاد مدعو استادی موقت در دانشگاه (Non-Tenure Track Professorship/lecturer/instructor)موقعیتی تدریسی در دانشگاه است که بر اساس نیاز دانشگاه به مدرسی در زمینه‌ای خاص، تعریف می‌شود. این موقعیت تدریسی مدت زمان مشخصی دارد و در این مدت، استاد موقت به تدریس در زمینه مورد نظر دانشگاه می‌پردازد و بعد از پایان مدت تحصیل، دانشگاه تعهدی نسبت به وی ندارد. این استاد در زمان تدریس در دانشگاه ماهانه حقوق دریافت می‌کند.
          • اعلام برنامه دکتریبرنامه ای که دانشجو با شرکت در آن موفق به اخذ درجه دکتری (PhD) می‌شود. این برنامه در کشورهای اروپایی و استرالیا دست کم سه‌ سال و غالبا فاقد درس‌های اجباری است. درمواردی که چنین چیزی ـ یعنی درس اجباری برای دوره دکتری ـ وجود دارد ـ مانند برخی برنامه‌های دکتری‌ جدید در آلمان ـ غالبا درس نمره‌ای ندارد و ارائه گواهی گذراندن درس کافی است. در کشورهای آمریکای شمالی برنامه دکتری، دست کم پنج سال به طول می انجامد و شباهت زیادی با دوره‌های دکتری ایران دارد. به این ترتیب دانشجو موظف به گذراندن درس‌هایی با نمره‌های مؤثر، امتحان جامع شفاهی و دفاع از رساله دکتری خود می‌باشد. اخیرا بسیاری از برنامه‌های دکتری در کشورهای حوزه اسکاندیناوی، خود را به الگوی برنامه‌های آمریکای شمالی نزدیک کرده‌اند و دوره‌های دکتری با درس‌‌های اجباری و مدت زمان نسبتا طولانی‌تر نسبت به سایر کشورهای اروپایی برگزار می‌کنند.
          • اعلام برنامه کارشناسی ارشدکارشناسی ارشد عموماً به صورت یک‌ساله و یا دوساله ارائه می‌شود. دوره‌های یک‌ساله عموما فاقد پایان‌نامه و دوره‌های دو ساله دارای پایان‌نامه می‌باشد. در برخی کشور‌های تنها با گذراندن دوره کارشناسی ارشد دو ساله و ارائه پایان‌نامه است که می‌توان دوره دکتری (PhD) را شروع کرد. در بریتانیا دوره‌ کارشناسی ارشد خاصی با عنوان (Mphil) وجود دارد که در صورت طی آن، مدت زمان تحصیل دوره دکترا قدری کاهش می‌یابد.
          • اعلام یا راه اندازی وب سایتوب‌سایت‌های علمی توسط فرد و یا افرادی برای ترویج و پیشبرد زمینه علمی خاصی راه اندازی می‌شوند. وب‌سایت‌ها گاه توسط فرد و افراد و گاه به واسطه تصمیم موسسه‌ای فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
          • بودجه پژوهشیبودجه پژوهشی (Research Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او پژوهش خاص را به سامان برساند. معمولاً بودجه‌های پژوهشی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بودجه سفر علمیبودجه سفر علمی (Travel Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او در نشستی علمی شرکت کند و یا برای مدتی معلوم، به پژوهش در مکانی خاص بپردازد. معمولاً بودجه‌های سفر علمی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بورسیه دکتراکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره دکتری برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است وهمچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. ویژگی اصلی این کمک هزینه این است که تعهّد شغلی برای دریافت کننده ایجاد نمی‌کند و دریافت کننده صرفا دانشجویی است که موظّف است با آن مبلغ تحصیل خود را به سرانجام برساند. در مواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • بورسیه کارشناسی
          • بورسیه کارشناسی ارشدکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره کارشناسی ارشد برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است و همچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. درمواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • جایزه علمیجایزه‌های علمی، عنوان عامی برای گونه‌های مختلفی از تشویقاتی هستند که ازدانشجویان، اساتید و یا پژوهشگران مستقل، به سبب ارائه برخی آثار علمی، اعم از کتاب، پایان‌نامه و یا مقاله صورت می‌گیرد. جایزه‌های علمی عمدتاً توسط موسسات و بنیادهای علمی ارائه می‌شوند و معمولاً مبلغ مشخصی پول هستند. در بسیاری موارد، ارائه جایزه به صورت رسمی اعلام می‌شود، افراد واجد شرایط برای دریافت آنها اقدام می‌کنند و در نهایت افرادی به عنوان منتخب، برنده این جوایز می شوند.
          • دستیار پژوهشیدستیاری پژوهشی (Research Associate) فرصتی است دانشگاهی که به شماری از دانشجویان مقاطع مختلف و نیز پژوهشگران غیر دانشجو اعطا می‌شود. فرصت دستیاری پژوهشی، توسط گروه‌های آموزشی در دانشگاه‌های مختلف جهان اعلام می‌شود و کسانی که به عنوان دستیار پژوهشی انتخاب شوند، موظف به همکاری با یک استاد دانشگاه در پروژه مخصوصی هستند. به دستیاران پژوهشی از محل بودجه اختصاص یافته برای آن پژوهش، دستمزد پرداخته می شود.
          • دوره های کوتاه مدتدوره‌های غالبا پژوهشی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و یا حتی اساتید این امکان را فراهم می‌کنند که در یک بازه زمانی مشخص در یک مرکز دانشگاهی و یا پژوهشی دیگر به مطالعه و پژوهش بپردازند. در این دوره‌ها غالبا شرکت‌کنندگان نیز موظف هستند که نتایج پژوهش خود را دست کم در قالب یک یا چند سخنرانی ارائه کنند. شماری از این دوره‌ها تمام یا بخشی از هزینه‌های داوطلب (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند.
          • شغل استادیاستادی دانشگاه (Tenure Track Professorship) به عنوان یک شغل، یکی از مهم ترین گونه‌های فعالیت آکادمیک است. افراد دارای مدرک دکترا و یا فوق دکترا، معمولاً بر اساس فراخوانی عام توسط دانشگاه، برای در اختیار گرفتن یک موقعیت دانشگاهی، مورد مصاحبه قرار می‌گیرند. همچنین پیشینه تحقیقاتی و علمی ایشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. افراد منتخب ابتدائاً برای یک دوره پنج ساله آزمایشی (Tenure Track) به استخدام دانشگاه در می‌آیند و بعد از پنج سال و بر اساس رای کمیته علمی دانشکده و دانشگاه، از کار برکنار و یا به صورت دائم در دانشگاه مشغول به تحصیل خواهند شد. در حال حاضر در کشور آلمان ورود به کرسی استادی منوط به گذراندن دوره فوق دکتری آلمانی (habilitation) و يا دوره استادیاری آلمانی (juniorprofessorship) است.
          • شغل دکتراشغل پژوهشی ـ آموزشی است که شاغل در صورت اتمام موفقیت‌آمیز دوره شغلی خود، حائز درجه دکتری نیز می‌شود. شغل دکتری دست‌کم شامل نوشتن رساله پژوهشی دکتری می‌شود و علاوه بر آن گاهی وظایف آموزشی و حتی اداری نیز به فرد شاغل محول می‌شود. تفاوت اصلی شغل دکتری با بورسیه دکتری، تعهد شغلی و کاری است که برای دانشجو ایجاد می‌شود و او موظف است در زمان‌های خاصی در جای خاصی حضور داشته باشد. با این حال در کشورهایی که این موقعیت‌ها عرضه می‌شود، نرخ متوسط حقوق دریافتی برای شغل دکتری، از بورسیه دکتری بیشتر است. در حال حاضر شغل دکتری غالباً در کشورهایی مثل آلمان، سوئیس، هلند، اتریش، بلژیک، لوگزامبورگ و کشورهای اسکاندیناوی عرضه می‌شود. دریافت‌کنندگان شغل دکتری، بعد از پایان دوره، برای اخذ اقامت دائم و یا شهروندی آن کشورها، عموماً از موقعیت‌ بهتری برخوردار خواهند بود.
          • فراخوان کتابفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا کتاب خود را ارسال کنند. این فراخوان غالبا توسط ناشران کتاب‌های دانشگاهی برای سری یا موضوع خاصی که به طور سلسله‌وار چاپ می‌کنند، اعلام می‌شود.
          • فراخوان مقالهفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا پژوهش‌ها و مقالات خود را ارسال کنند. این فراخوان می‌تواند برای یک کتاب و یا شماره خاصی از یک مجله باشد.
          • فوق دکترافوق دکترا (Postdoc) دوره‌ای معمولا یک تا سه ساله است که دانشجویان بعد از به پایان بردن دوره دکترا، آن را می‌گذرانند. فرصت‌های فوق دکترا بعد از دریافت مدرک دکترا قابل ورود هستند، اما دانشجویان دکترا حدود شش ماه قبل از دفاع از پایان‌نامه دکترای خود. برای این فرصت اقدام می‌کنند. دانشجویان مقطع فوق دکترا، در این دوره، می‌باید به پژوهش و یا تدریس بپردازند، اما در کلاسی به عنوان تحصیل، شرکت نمی‌کنند. این دانشجویان همچنین از دانشگاه به صورت ماهیانه حقوق دریافت می‌کنند؛ چه اینکه فوق دکترا اساساً نوعی شغل است. فرصتهای فوق دکترا، به صورت متناوب توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود و کمیته‌ای علمی آنها از میان متقاضیان، انتخاب می‌کند. فرصت های فوق دکترا معمولاً بسیار رقابتی است.
          • کارگاهکارگاه‌ها همان دوره‌های کوتاه مدت با هدف آموزشی هستند که به زمان خاصی اختصاص ندارند و در آن یک نوع تعامل جمعی قوی‌تر دوره‌های کوتاه مدت وجود دارد. علی الخصوص نوع ارائه‌هایی که اساتید دارند با ارائه‌های کنفرانس و دوره‌های کوتاه‌مدت متفاوت است؛ چرا که غالباً به شکلی است که به طور عملی شرکت‌کنندگان را درگیر محتوا می‌کند و از آنان خواسته میشود که کارهایی را در طول دوره با مشارکت جمعی تمرین کنند. در کارگاه‌ها غالباً تکیه کمتری بر بُعد تئوری ـ انتزاعی می‌شود و بیشتر یادگیری عملی مهارتها مدنظر است.
          • کنفرانساجتماع شماری از پژوهشگران که در آن پژوهش‌ها ارائه می‌شود. این ارائه می تواند به شکل سخنرانی ـ ارائه شفاهی و یا پوستر ـ باشد. براساس نوع، بزرگی و ماهیت، یک کنفرانس می‌تواند از یک تا چند روز به طول انجامد و در بردارنده یک الی ده‌ها پنل (بخش) باشد. هر یک از پنل‌ها به موضوع خاصی می‌پردازد و توسط دانشمندی متخصص آن موضوع اداره می‌شود.
          • مدارس فصلیمدارس فصلی دوره‌های کوتاه مدّت آموزشی هستند که در بازه زمانی خاصّی (مدرسه تابستانی، بهاری، پائیزی یا زمستانی) برگزار می‌شوند. موضوعاتی که در این مدارس ارائه می‌شود بسیار متنوع و براساس نیازها، خواسته و سلیقه برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان می‌تواند متفاوت باشد و حتی شامل مدارس تابستانی درخصوص فرهنگ و زبان یک کشور می‌تواند باشد. در مدارس فصلی گاهی شرکت‌کنندگان نیز موظف به ارائه پژوهشی در قالب یک سخنرانی کوتاه هستند و گاهی چنین الزامی وجود ندارد. شماری از مدارس فصلی تمام یا بخشی از هزینه‌های مدرسه (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند. مدارسی که اقدام پوشش هزینه‌ها می‌کنند معمولا از دسته‌ای هستند که انتظار دارند شرکت‌کنندگان، ارائه پژوهش و یا افزوده دیگری برای دوره داشته باشند.
  • فصلنامه آفاق شیعه –
  • خدمات –
    • کارگاه‌های مهارت افزایی
    • مشاوره
      • چاپ مقاله در ژورنال‌های بین‌المللی
      • اقدام برای پذیرش در دانشگاه‌های بین‌المللی
      • شرکت در کنفرانس‌های و دوره‌های بین‌المللی
      • اخذ ویزا و سایر امور اداری مرتبط
    • ترجمه آثار علمی
    • ویرایش آثار علمی به زبان فارسی
    • ویرایش متون انگلیسی توسط ویراستاران بومی(Native)
  • اخبار –
  • آکادمی طومار –
  • تقویم آکادمیک –
  • تماس با ما و درباره ما –
  • سایر نویسندگان (سایر نویسندگان)
ضرورت بازسازی تاریخ فرهنگی مقبره بقیع به مثابه یک زیارتگاه کهن اسلامی
۱۳۹۶/۰۴/۱۸
شرح الدر النظیم؛ یادگاری از عبدالعلی بیرجندی برای پارسی زبانان
۱۳۹۶/۰۴/۱۸
چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن
  دسته بندی ها: مطالعات قرآنی
۱۳۹۶/۰۴/۱۸
نویسنده: حمید باقری

شیعه امامیه در رشته های مختلف دانش اسلامی از جمله در حوزۀ حدیث و روایت دارای تألیفات گرانسنگی است. از مهمترین کتابهای حدیثی امامیه چهار کتاب تألیفی در میانۀ سده های سوم تا پنجم هجری است که از آنها با عباراتی همچون «الکتب الأربعه»[۱] (کتابهای چهارگانۀ حدیثی) یا «الأصول الأربعه»[۲] یاد می شود. هرچند در این میان، اصطلاح «الکتب الأربعه» از تقدّم، شهرت و رواج بیشتری برخوردار است.

نخستین اثر به لحاظ تاریخی در میان کتب اربعه، کتاب الکافی است. مؤلف آن، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی ملقب به ثقه الاسلام است. بنا بر اطلاعات موجود، ظاهراً او نخستین عالمی است که با لقب «ثقه الإسلام» خوانده شده است. از زمان تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست، اما بنا بر برخی شواهد تاریخی به نظر می رسد که او کمی پیش یا پس از ولادت امام زمان (عج) یعنی در حدود سال ۲۵۵ قمری ولادت یافته  و در دوران غیبت صغرای امام زمان (عج) می زیسته است. هرچند بحرالعلوم احتمال داده که کلینی بخشی از حیات امام حسن عسکری (ع) را نیز درک کرده باشد، اما آیت الله خویی معتقد است ولادت او پس از شهادت امام عسکری (ع) و در زمان امام زمان(عج) بوده است. وی در سال ۳۲۹ق در بغداد دار فانی را وداع گفت.

بنا به گفتۀ نجاشی (م ۴۵۰ق) کلینی در روزگار خویش مرجع و رئیس فقهای شیعه در ری، راستگوترین و استوارترین محدثان بود. شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) نیز او را «دانشمندی جلیل القدر و عالم به روایت» و «ثقه و عالم به اخبار» معرفی کرده است. سید بن طاووس (م ۶۶۴ق) وثاقت و امانت او را در نقل حدیث مورد اتفاق همگان می‌داند. فضل و عظمت منزلت وی نه تنها مورد تأیید و تأکید عالمان شیعی بوده است، بلکه عالمان اهل سنت نیز بر آن صحّه گذارده‌اند. چنین جایگاهی سبب شد تا عالمان اسلامی او را با لقب «ثقه الإسلام» یاد کنند. بیشترین اهمیت وی به سبب تألیف کتاب الکافی است. کتابی که از برجسته‌ترین منابع حدیثی شیعه و مهم‌ترین و معتبرترین منبع از کتب اربعه به‌شمار می آید.

دومین اثر از مجموعۀ کتب اربعه کتاب مَن لا یَحضُرُه الفَقیه تألیف ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق است. سال ولادت او دقیقاً روشن نیست، اما دانسته است که در اوایل قرن چهارم بوده است. او و برادرش حسین در زمان غیبت صغری و در پی درخواست و نامه پدرشان ـ که تا سن ۵۰ سالگی صاحب فرزند نشده بود ـ به امام زمان (عح) مبنی بر درخواست فرزند یا فرزندانی صالح از خداوند، در دوران نیابت حسین بن روح سومین نائب خاص به دنیا آمدند. خود او نیز پیوسته به این معنا افتخار می کرد. او سرانجام در سال ۳۸۱ ق در ری درگذشت. نجاشی او را بزرگ شیعیان در منطقۀ خراسان قدیم معرفی کرده است. شیخ طوسى نیز او را «دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث» که «از احوال رجال، کاملاً آگاه و در عرصۀ احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مى آمد» و «در میان بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات، مانند نداشت» معرفی کرده است.

شیخ صدوق تألیفات فراوانی داشته است. نجاشی شمار آنها را ۱۹۸ کتاب و شیخ طوسی ۳۰۰ اثر گفته اند کتاب من لا یحضره الفقیه عظیم ترین و ارزشمندترین اثر شیخ صدوق از میان آثار متعدد وی در موضوعات مختلف کلامی، فقهی، حدیثی و اخلاقی است و یکى از مهم ترین منابع روایى شیعه و از کتب اربعه محسوب مى شود. این کتاب در طول ۹ قرن گذشته محل مراجعه فقها و دانشمندان و سایر مشتاقان معارف اهل بیت علیهم السلام بوده است؛ به طورى که هیچ مجتهد و محققى از رجوع به آن بى نیاز نیست.

 دو اثر دیگر از کتب چهارگانۀ حدیثی امامیه را محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی و «شیخ ‌الطائفه» تألیف کرده است. او در حدود سال ۳۸۵ق در طوس به دنیا آمد. از کودکی آغاز به آموختن علوم اسلامی کرد. در سال ۴۰۸، ۲۳ سالگی، خراسان را به قصد عراق ترک کرد و به بغداد رفت. در آنجا از محضر بزرگانی همچون شیخ مفید (م ۴۱۳ق) و سید مرتضی (م ۴۳۶ق) درس آموزی کند. وی سرانجام در سال ۴۶۰ق در شهر نجف از دنیا رفت.

تألیفات شیخ طوسی طیف وسیعی از علوم اسلامی همچون تفسیر، کلام، فقه، اصول، حدیث و رجال را شامل می شود. از میان آثار متعدد حدیثی وی دو کتاب تهذیب الأحکام و الإستبصار فیما اختلف من الأخبار در زمرۀ کتب اربعۀ حدیثی شیعه به شمار می روند.

جعل و کاربرد اصطلاح «الکتب الأربعه»

امروزه از چهار کتاب کهن حدیثی امامی یعنی الکافی، کتاب من لا یحضره الفقیه، تهذیب الأحکام و الإستبصار با عنوان «الکتب الأربعه» یاد می شود.[۳] پرسشی که وجود دارد آن است که این عنوان از چه زمانی به این کتابها اطلاق شده است؟

اندرو نیومن، به نقل از محمدعلی امیرمعزّی معتقد است که اصطلاح «الکتب الأربعه» برای نخستین بار در آثار محقق حلی (م ۶۷۶ق) به کار رفته است.[۴] اما ظاهراً نیومن در این خصوص دچار اشتباه شده است؛ چرا که امیرمعزی، محقق حلی را نخستین عالم امامی می داند که از این کتابها به عنوان منابعی معتبر حدیثی شیعۀ امامی سخن گفته است. در این سخن امیرمعزی، هیچ اشاره ای به عبارت «الکتب الأربعه» نشده است. عبارت امیرمعزی چنین است:

“the first author who presented them as authoritative works par excellence in the matter of Imamite hadith seems to be al-Muhaqqiq al-Hillî, d. 676/1277”.[۵]

به نظر نخستین عالمی که این کتابها را به عنوان کتب معتبر به تمام معنا در حدیث امامی شناسانده، محقق حلی متوفی ۶۷۶/۱۲۷۷ است.

با این همه در برخی عبارات محقق حلی، تعابیری وجود دارد که شاید مشعر به مفهوم «کتب اربعه» تلقی شود. برای نمونه، وی در بحث از غسلِ روز مباهله و استحباب آن در کتاب المعتبر خود چنین آورده است که «وغسل یوم المباهله، وهو الخامس والعشرون من ذی الحجه. ذکر ذلک الأربعه والعمل به مشهور».[۶] در این عبارت، او اشاره دارد که استحباب غسل روز مباهله را «الأربعه» ذکر کرده است. این عبارت در بادی امر مفهوم «کتب اربعه» را در ذهن تداعی می کند. نقل احادیث استحباب غسل در روز مباهله در کتب اربعه این تبادر ذهنی را تأیید می کند.[۷] اما باید توجه داشت که مقصود وی از عبارت «الأربعه» معنایی جز «کتب اربعه» است؛ چه آنکه خود در مقدمه المعتبر، مقصودش از «الأربعه» را روشن کرده است که «فقهای چهارگانه» یعنی شیخ طوسی، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ صدوق منظور اوست.[۸]

همچنان پرسش اولیۀ ما که عبارت «الکتب الأربعه» از کدامین زمان رواج یافته بی پاسخ باقی مانده است. بنا بر شواهد موجود, به نظر می رسد نخستین کاربرد اصطلاح «کتب اربعه» از سوی شهید ثانی (م ۹۶۵ق) بوده است. او در اجازۀ روایتی که در سال ۹۵۰ق برای سید عطاء الله بن حسن حسینی موسوی،  در اجازه اش به شیخ ابراهیم بن علی بن عبدالعالی و فرزندش عبدالکریم در سال ۹۵۷ق، در اجازه اش به شیخ ابراهیم بن علی بن عبدالعالی و فرزندش عبدالکریم در سال ۹۵۷ق و در اجازه اش به سید علی بن صائغ حسینی موسوی در سال ۹۵۸ق از عبارت «کتب الحدیث الأربعه» در اشاره به چهارکتاب مورد بحث یاد کرده است. وی همچنین در اجازه اش به شیخ تاج الدین بن هلال جزائری در سال ۹۶۴ق از عبارت «الکُتُب الأربَعَه» بهره جسته است.[۹]

در همین بازۀ زمانی، کتاب پنجمی نیز در کنار چهار کتاب اصلی حدیثی امامیه مطرح گردید. این کتاب همان مدینه العلم تألیف شیخ صدوق (ره) بود. بدین ترتیب، تعبیر دیگری در تعابیر عالمان این دوره متولد شد، تعبیر «الأصول الخمسه». بنا بر شواهد موجود، نخستین کاربرد اصطلاح «الأصول الخمسه» از سوی شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی (م ۹۸۴ق) ـ پدر شیخ بهائی ـ در کتابش وصول الأخیار إلی أصول الأخبار  ـ تألیف پیش از ۹۶۰ق ـ بوده است: «وأصولنا الخمسه الکافی و مدینه العلم وکتاب من لا یحضره الفقیه و التهذیب و الاستبصار قد احتوت على أکثر الأحادیث المرویه  عن النبی صلى الله علیه وآله والأئمه المعصومین علیهم السلام عندنا و أهمها بحیث لا یشذ عنها الا النزر القلیل».[۱۰]

ظاهراً تعبیر «الأصول الخمسه» چندان مورد اقبال عالمان امامی قرار نگرفت و در آثار پس از شیخ حسین بن عبدالصمد بکار نرفت. شاید دلیل این امر، فقدان دسترسی به کتاب مدنیه العلم بوده باشد. به گفتۀ شیخ آقا بزرگ طهرانی، از زمان شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی (م ۹۸۴ق) ـ پدر شیخ بهائی ـ بدین طرف دیگر از کتاب مدینه العلم شیخ صدوق اثری در دست نیست.[۱۱] بنا بر گزارش کتاب الفیض القدسی فی ترجمه العلامه المجلسی، علامه مجلسی در اثنای تألیف کتاب بحار الأنوار خود از وجود نسخه ای از این کتاب در یمن اطلاع یافت و برای دستیابی به آن تلاش کرد،[۱۲] اما نوع نقل قول های وی ـ که به واسطۀ منابع دیگر بوده ـ از این کتاب حکایت از آن دارد که وی به نسخه ای از آن دست نیافته بود.

برخلاف تعبیر «الأصول الخمسه»، عبارت «الکتب الأربعه» از اقبال بیشتری از سوی عالمان پس از شهید ثانی برخوردار گشت و در بیشتر آثار دوره های بعدی بکار رفت. ظاهراً عبارت «الکتب الأربعه» در متون فقهی خصوصاً فقه استدلالی برای نخستین بار در مجمع الفائده ـ آغاز تألیف در ۹۷۷ق و پایان نگارش در ۹۸۵ق ـ و کتاب زبده البیان فی أحکام القرآن ـ نگاشته در سال ۹۸۹ق ـ هر دو اثر محقق اردبیلی (م ۹۹۳ق) به کار رفته است.

شیخ حسن بن زین الدین عاملی (م ۱۰۱۱ق) نیز از تعبیر «الکتب الأربعه» در کتاب مُنتقی الجُمان خود ـ نگاشته در سال ۱۰۰۶ق ـ استفاده کرده است. ملا عبدالله بن محمد تونی بشروی خراسانی مشهور به فاضل تونی (م ۱۰۷۱ق) نیز در کتاب اصولی خود الوافیه ـ نگارش در سال ۱۰۵۹ق ـ از عبارت «الکتب الأربعه» در اشاره به این چهار کتاب استفاده کرده است.


[۱]. برای نمونه های آن نک: ادامۀ یادداشت.

[۲]. برای نمونه نک: شیخ بهائی، الحبل المتین، ص۷؛ همو، مشرق الشمسین، ص۲۷۹؛ فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۲۴، ۲۸، ۲۹، ۳۹؛ سید نعمت الله جزائری، کشف الأسرار، ج۲، ص۴۵، ۵۰؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۱۰۶.

[۳]. برای نمونه نک: بروجردی، جامع أحادیث الشیعه، ج۱، ص۱۰، ۱۳، ۲۰ و موارد دیگر؛ خوئی، مصباح الأصول، ج۲، ص۱۹۶؛ همو، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۲، ۱۳، ۱۷و موارد دیگر؛ موسوی غریفی، قواعد الحدیث، ص۵۶، ۱۱۰، ۱۴۹ و موارد دیگر؛ فضلی، أصول الحدیث، ص۲۴، ۵۱ و موارد دیگر؛ سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ص۲۱، ۲۷، ۲۸ و موارد دیگر.

[۴]. Newman, “The Recovery of the Past”, P. 112-113 and P. 110, note 4.

[۵]. Amir-Moezzi 1994: 20 n. 86, citing al-Ḥillī’s al-Mu‘tabar and Nukat al-nihāya.

[۶]. محقق حلی، المعتبر، ج۱، ص۳۵۷.

[۷]. برای این احادیث نک: کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۱۳-۵۱۴، ح۱؛ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۷۹، ح۱۷۶؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۰۴، ح۲۷۰. در دو روایت شیخ صدوق و شیخ طوسی عبارت «وغسل المباهله واجب» آمده است که مرحوم شیخ طوسی آن را حمله بر استحباب کرده است.

[۸]. محقق حلی، المعتبر، ج۱، ص۳۳.

[۹]. شهید ثانی، رسائل، ج۲، ص۱۱۴۴، ۱۱۴۹، ۱۱۵۲، ۱۱۶۱. نیز نک: مجلسی، بحار، ج۱۰۵، ص۱۴۴.

[۱۰]. حسین بن عبدالصمد، وصول الأخیار، ص۸۵. نیز نک: همان، ص۱۴۶.

[۱۱]. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۰، ص۲۵۱.

[۱۲]. مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۰۲، ص۳۴.

  برچسب ها: کتب اربعه، امامیه، تشیع، کتابشناسی، حدیث، شیعه، کتاب، منابع، متون
٩٧٩ بازدید

مطالب مرتبط

۱۴۰۱/۰۲/۱۹

کارگاه فلسفۀ تخصص: آیا به متخصصان نیاز داریم؟


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۱/۲۷

کارگاه چرا عربی را می‌خوانیم و می‌فهمیم، ولی در گفت‌وشنودش درمی‌مانیم؟ راهنمای شنیدن و گفتن به زبان عربی فصیح معاصر برای آشنایان با عربی قرآنی و کلاسیک


بیشتر بخوانید
۱۴۰۰/۱۲/۰۴

اطلاعیۀ تغییر زمانِ کارگاهِ چهارچوب‌‌های تحلیلی نوپدید در مطالعات دینی


بیشتر بخوانید

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

تماس با ما

 

 

از مسیر ارتباطی زیر با ما در تماس باشید:

رایانامه : [email protected]

|می‌خواهم از طومار اندیشه حمایت کنم|

عضویت در خبرنامه

جهت اطلاع از بروزرسانی های سایت ایمیل خود را ثبت نمایید.

تماس با ما







[recaptcha]
تمامی حقوق برای طومار اندیشه محفوظ است.