«مهرگان اندیشه»؛ طومار اندیشه در دهمین سالگرد تأسیس، کاوشی عمیق در میراث پیمان و عدالت ایران

نشست علمی ـ تخصصی «مهرگان اندیشه»، با هدف گرامی‌داشت جشن باستانی مهرگان و به مناسبت دهمین سالگرد تأسیس مؤسسۀ طومار اندیشه، در تاریخ چهارشنبه ۹ مهرماه ۱۴۰۴ (۱ اکتبر ۲۰۲۵) از ساعت ۱۶ تا ۱۸ در فضایی پربار در خانۀ کتاب و ادبیات ایران در تهران برگزار شد. این رویداد مهم فرهنگی، که توسط مؤسسۀ طومار اندیشه و با همکاری پژوهشکدۀ مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و خانۀ کتاب و ادبیات ایران ترتیب یافته بود، به صورت حضوری و پخش زنده از اینستاگرام آکادمی طومار اندیشه، به کاوش عمیق در ابعاد تاریخی، فرهنگی، اسطوره‌ای و اجتماعی مهرگان پرداخت.

مهرگان؛ از جشن تا نیایش و زندگی بهینه

دکتر عباس قنبری عدیوی، پژوهشگر بنیاد ایران‌شناسی، سخنرانی خود را با عنوان «مهرگان؛ پیوند دوستی، انسان، طبیعت و زندگی بهینه» آغاز کرد. وی با بررسی ریشه‌های واژه “جشن” که از کلمات “یسنه” و “یسنا” به معنای ستایش و نیایش گرفته شده است، بر این نکته تأکید کرد که جشن‌های نیاکانی ایران، از جمله مهرگان، صرفاً شادمانی نبوده، بلکه نمادی از نیایش و پرستش پروردگار بوده‌اند. دکتر قنبری تصریح کرد که رقص‌ها و پایکوبی‌های کهن ایرانیان، برخلاف عقربه‌های ساعت و مشابه حرکت کرات آسمانی، نه ابتذال، که نوعی پرستش و رسیدن به اوج نشاط و سپس فرود و تکمیل چرخه زندگی بوده است. این جشن‌ها، مانند نوروز و سده، نه تنها مناسبت‌های شادمانی، بلکه بیانگر مفاهیم عمیق زندگی، تولید، تلاش و ارتباط انسان با زمان و عناصر حیاتی (آب، خاک، هوا) بودند. او با اشاره به اینکه نیاکان ما زندگی بهینه را در نشاط و شادمانی می‌دیدند، مهرگان را جشنی برای افزایش کارایی و اثربخشی تولید در جامعه‌ای کشاورزی و دامداری دانست. این جشن، به عنوان شانزدهمین روز هر ماه و آغاز زمستان، نماد برداشت محصول و گردهمایی خانواده‌ها برای انتقال تاریخ و افسانه‌ها به نسل‌های بعد بود.

«مهر و پیمان»، جان پنهان ایران و نبردی علیه ستم

موبد سرور تاراپوروالا، پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سخنرانی خود را با عنوان «مهر و پیمان، جان پنهان ایران» ارائه داد. وی به نقش محوری مفهوم “پیمان” در فرهنگ ایرانی اشاره کرد و تاکید کرد که مهرگان، جشن پاسداشت پیمان و عدالت است. او مهرگان را با داستان قیام کاوه آهنگر علیه ضحاک ماردوش پیوند زد؛ ضحاکی که نماد ظلم، ستم و تباهی و نابودی مغز جوانان بود. کاوه، مردی از جنس کار و زحمت، با درفش کاویانی خود که از پیش‌بند چرمی‌اش ساخته شده بود، علیه دیکتاتوری و ستم برمی‌خیزد و مردم را هدایت می‌کند تا فریدونی از جنس خودشان، برای آزادی و پاسداری از نژاد ایرانی برگزینند. موبد تاراپوروالا تاکید کرد که مهرگان نماد پیروزی نیکی بر بدی و ستم است، جایی که دست ستمگر بسته می‌شود و مردم باور می‌کنند که هیچ ستمی پایدار نمی‌ماند. این جشن، یادآور این حقیقت است که نیروی یک ملت نه در زر و زور، بلکه در پیوند دل‌ها، در راستی و عشق به ایران نهفته است. ایشان همچنین به تفاوت تاریخ مهرگان در تقویم رسمی و زرتشتی اشاره کردند و خواستار آگاهی‌رسانی در این زمینه شدند. وی، در پایان، مفهوم “پیمان” را فراتر از قراردادهای اجتماعی و حتی فردی، یک “حقیقت مینوی” دانست که با شکستن آن، “تار و پود هستی به لرزه درمی‌آید” و نظم جهانی برهم می‌خورد.

ایزد مهر؛ ابعاد اسطوره‌ای، دینی و فلسفه تعادل

دکتر مهرداد قدردان، پژوهشگر مستقل، با موضوع «ایزد مهر» به تشریح ابعاد اسطوره‌ای و فلسفی این ایزد کهن ایرانی پرداخت. او به ریشه “می” به معنای سنجیدن و تعادل اشاره کرد و مهر را مظهر تعادل در جهان‌بینی ایرانی دانست. دکتر قدردان بیان کرد که مهر پیش از زرتشت، خدای پیمان بوده است و حتی پس از آن، زرتشت او را به مرتبه ایزدی پایین می‌آورد تا توحید برترین جایگاه را داشته باشد، اما مفهوم پیمان همچنان باقی می‌ماند. وی تاکید کرد که مهر نگهبان پیمان‌هاست و بر تمامی قراردادها نظارت می‌کند، چه بین دو کشور، چه همسایگان، چه آموزگار و شاگرد، و چه بین همسران. او با اشاره به سویه‌های مثبت و منفی مهر در اوستا، توضیح داد که مهر برای پیمان‌شکنان خشمگین است و خشم او ویرانگر است. دکتر قدردان در نهایت با تاکید بر اینکه پیمان‌شکنی تنها یک رفتار زشت فردی نیست، بلکه “آشوبی است که در جهان بازتاب می‌یابد”، به مسئولیت‌پذیری فردی در قبال تصمیمات و اعمال خود پرداخت و آن را بنیان سعادت جامعه دانست.

جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده

علیرضا دهقانی، دبیر نشست، ضمن تشکر از سخنرانان و حضار، به جمع‌بندی مباحث پرداخت. وی تأکید کرد که این نشست، با کاوش در جشن مهرگان، نه تنها به احیای یک سنت باستانی کمک می‌کند، بلکه فرصتی برای بازاندیشی در مفاهیم کلیدی نظیر “پیمان”، “عدالت”، “تولید” و “مسئولیت‌پذیری فردی” در بستر فرهنگ ایرانی فراهم می‌آورد. دهقانی اشاره کرد که طومار اندیشه، در طول ده سال فعالیت خود، همواره بر این رویکرد تأکید داشته و تلاش کرده است تا با پیوند میان گذشته پر افتخار و نیازهای امروز، به ایجاد یک “زندگی بهینه” پایدار و معنادار در جامعه یاری رساند.

برگزاری موفقیت‌آمیز «مهرگان اندیشه» به صورت حضوری و آنلاین، بار دیگر پویایی فرهنگ ایرانی و ضرورت تعامل میان پژوهشگران و عموم مردم را برای پاسداشت و بهره‌گیری از گنجینه‌های فکری نیاکان نشان داد. مؤسسۀ طومار اندیشه، با برنامه‌های آتی خود، به حرکت در این مسیر ادامه خواهد داد.