آستانگی در روزمرگی/ بازنمایی هویت در فضای قرنطینگی
۱۳۹۹/۰۲/۰۷
درباره سنگ‌نبشته نویافته منسوب به امام جعفر صادق (ع)
۱۳۹۹/۰۲/۰۷
تاسیس کرسی شیعهشناسی در دانشگاه‌های غربی: انگیزه‌ها، چالش‌ها و مسیر پیش‌رو
پیمان اسحاقی
چکیده
کرسی دانشگاهی نام عمومی یک شغل دائمی در دانشگاه است که بر اساس هدیه‌ای از سوی افراد حقیقی و یا حقوقی خارج از دانشگاه تاسیس میشود. این موقعیت در یک گروه آموزش خاص در دانشگاه تعریف میشود و هدیه‌دهنده معمولاً مجاز است که برای موقعیت مورد نظر نام تعیین کند. آنچه در ادامه می‌آید گزارشی اجمالی از کرسی‌های دانشگاهی موجود در عرصه‌های اسلامشناسی، خاورمیانهشناسی، ایرانشناسی و شیعهشناسی است، در ادامه به بحث درباره ناکامی شیعیان در تاسیس کرسی‌های شیعهشناسی بحث و در پایان پیشنهادهایی برای تاسیس این کرسی‌ها ارائه میشود.
طرح مسئله
مسئله لزوم حضور فعال پژوهشگران شیعی و یا متخصص شیعهشناسی و یا هر دو در آکادمیای بین‌الملل اگرچه پیشینه‌ای طولانی دارد، اما به دلائل مختلف تاکنون موفقیت آمیز نبوده و در دهه گذشته در عرصه تاسیس کرسی‌ها و مراکز مطالعاتی مخصوص شیعهشناسی به صورت محسوسی از نمونه‌های مشابه عقب مانده است. از سوی دیگر شاهد این هستیم که در جمع‌های دانشگاهی و یا مذهبی، به دفعات درباره این موضوع سخن گفته میشود. همچنین نشست‌ها و هم‌اندیشی‌های متعددی درباره این مسئله در نهادهای حوزوی و دانشگاهی برگزار شده و شرکت‌کنندگان در آن ساعت‌ها درباره اهمیت این موضوع سخن گفته‌اند و شرکت‌کنندگان نیز احتمالاً مشتاقانه در پی آن برآمده‌اند که پاسخ ابهامات خود در این زمینه را دریابند. با این وجود، اصل این مسئله یعنی شرکت فعالانه هر چه بیشتر شیعیان در این عرصه و تاسیس «کرسی‌های شیعهشناسی در سراسر جهان» تاکنون تحقق نیافته است.
در اینجا باید به سه نکته توجه کرد، اول اینکه در این مدت که می‌توان آن را یک بازه دو دهه‌ای دانست، تقریباً هیچ کرسی شیعهشناسی و یا اقدامات مشابه با این امر از سوی برگزارکنندگان و یا کسانی که اعلام کرده‌اند قصد ورود در این زمینه را دارند، صورت نگرفته است؛ دوم اینکه قدم‌های اولیه در مسیر تاسیس چنین کرسی‌ها و یا موقعیت‌هایی نیز برداشته نشده و سوم اینکه در همین بازه زمانی، فعالیت‌های مشابه بسیاری توسط گروه‌های دیگر صورت گرفته است؛ به صورتی که امروزه کرسی‌ها و یا برنامه‌های مطالعاتی در زمینه اسلامشناسی که هر یک توسط یکی از گروه‌های ذی‌نفع اسلامی به انجام رسیده، چهره این پژوهش‌ها در آکادمیای بین‌المللی را تغییر داده است.
در این نوشتار با ذکر برخی نمونه‌ها و تجربیات در این زمینه، قصد دارم توضیح دهم که ابتدائاً فعالیت‌های علمی در زمینه‌ای که شیعهشناسی درون آن قرار می‌گیرد، در چه وضعیتی است، اقدامات مشابه در این زمینه کدام‌ها بوده و نهایتاً اینکه برای دست‌یابی به وضعیت فعال‌تری در این زمینه دست به چه اقداماتی باید زد؟
در ابتدای امر می‌باید به این واقعیت اشاره کرد که بحث‌ها درباره تاسیس «کرسی‌های شیعهشناسی» از آنجا که اغلب توسط افراد غیر متخصص و ناآشنا با رویه‌های دیوان‌سالارانه دانشگاه‌ها و مجامع علمی بین‌المللی مطرح میشود، در بسیاری از موارد، با مفاهیم مرتبط خلط شده و مباحث را از همان ابتدا به انحراف کشانده است. به این ترتیب می‌باید میان «کرسی»[۱]، «موسسه»[۲]، «مرکز»[۳]، «انجمن»[۴]، «جایزه»[۵]، «بودجه پژوهشی/سفر علمی»[۶]، «موقعیت پژوهشی»[۷]، «پروژه»[۸]، «گرایش»[۹]، »کِهاد»[۱۰] و موارد دیگر تفاوت قائل شد. اساساً بخشی از ناکامی در سامان‌دهی «کرسی‌های شیعهشناسی»، چنانکه در ادامه خواهد آمد، به سبب عدم درک این تفاوت‌ها بوده است. ناگفته نیز پیداست که این عدم درک شامل اجزای دیگر فعالیت‌های دانشگاهی نیز میشود و منجر به گمراهی نسبت به مسیری که برای نیل به کرسی دانشگاهی باید پیمود نیز میگردد. در اینجا بدون اینکه قصد داشته باشیم به تعریف هر یک از این مفاهیم وارد شویم و تفاوت‌های هر یک با دیگری را بکاویم، مختصراً به این نکته اشاره می‌کنم که «کرسی» دانشگاهی به موقعیت درون یک دانشگاه یا مرکز آموزش عالی اطلاق میشود که با سازوکار مالی مشخص، در داخل یا خارج دانشگاه، برای تدریس یا پژوهش (و یا ترکیبی از این موارد) در زمینه‌ای خاص برای مدت مشخص تاسیس میشود و یک استاد مسئولیت اداره آن را بر عهده می‌گیرد. برای کرسی‌های دانشگاهی معمولاً یک نام انتخاب میشود تا گویای بهتر اهداف و محتویات مطالبی که قرار است در آن مورد بحث قرار گیرد باشد. فرایند تاسیس این کرسی و انتخاب استاد، نیز تداوم فعالیت آن دارای پیچیدگی‌ها و جزئیات بسیار است که در این مختصر نمی‌گنجد.
در نیم قرن اخیر تلاش‌های بسیاری از سوی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و نیز مکاتب فکری و نیز ادیان و مذاهب برای تاسیس کرسی‌های دانشگاهی صورت گرفته است. این گرایش‌ها از تاسیس کرسی‌های این چنینی اهداف متعددی را در نظر داشته‌اند که برخی از مهمترین آنها افزایش پژوهش‌های دانشگاهی در موضوع کرسی، تاثیرگذاری بر پژوهش‌های صورت گرفته در آن زمینه به صورت جهت‌دهی، کنترل و نظارت بر آنها، ترویج آن موضوع در اثر طرح آن توسط نهادهای دانشگاهی بوده است.
گرچه سابقه تاسیس و فعالیت کرسی‌های دانشگاهی به سال‌های دور بر میگردد اما در دهه گذشته و همزمان با گسترش سیاست‌های نولیبرالی در عرصه دانشگاهی و وارد شدن منابع مالی خارج دانشگاهی به درون دانشگاه‌ها، شاهد رشد بی‌سابقه کرسی‌های دانشگاهی در رشته‌های علوم انسانی بوده‌ایم. این گسترش تصاعدی به عنوان نمونه در زمینه‌های مربوط به خاورمیانهشناسی، اسلامشناسی و ایرانشناسی به راستی چشم‌گیر بوده است. برای توضیح این پدیده می‌توان به دلایل بسیاری اشاره کرد. آگاهی دولت‌های کشورهای مسلمان از اهمیت این کرسی‌ها و رقابت‌های میان ایشان، گسترش دیپلماسی فرهنگی افراد نزدیک به این دولتها، آگاهی شماری از شخصیت‌های ثروتمند و فرهیخته از اقدام متمولین فرهنگی کشورهای غربی و تلاش برای تقلید از آنها، رشد جریانات احیای دینی در کشورهای مسلمان و رشد احساسات دانشگاهی بر علیه شماری از کشورهای عربی (خصوصاً بعد از واقعه یازده سپتامبر و به طور خاص علیه عربستان سعودی در میان دانشگاهیان) را می‌توان از جمله مواردی دانست که به افزایش هر چه بیشتر کرسی‌های دانشگاهی توسط دولت‌های کشورهای اسلامی و نیز ذی‌نفعان مسلمان منجر شده است.
با نگاهی به کرسی‌های تاسیس شده در زمینه‌های خاورمیانهشناسی، ایرانشناسی، اسلامشناسی و شیعهشناسی، ملاحظه می‌کنیم که در عرصه دولت‌های کشورهای اسلامی دولت عربستان سعودی و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در این زمینه بسیار جدی و قدرتمند ظاهر شده‌اند و از دولت‌های کشورهای مهم دیگر اسلامی همانند ایران، ترکیه، اندونزی، مالزی، و مصر به صورت محسوسی جلو افتاده‌اند. در عرصه تاسیس کرسی‌های یاد شده توسط اشخاص حقیقی و متمولین متوجه به مسائل فرهنگی نیز شخصیت‌های سعودی و ایرانی گوی سبقت را از دیگران ربوده‌اند.
وضعیت کنونی
در زمینه خاورمیانهشناسی علاوه بر تاسیس کرسی‌های متعدد توسط اشخاص حقیقی و حقوقی غیرمسلمانان، شمار زیادی کرسی و مرکز علمی نیز توسط اشخاص حقیقی و یا حقوقی مسلمان تاسیس شده است. این نهادها عمدتاً بعد از واقعه یازدهم سپتامبر و مسائلی که نسبت به آن در خاورمیانه به وقوع پیوست، افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است. چنانکه در جدول شماره یک برخی از این کرسی‌ها و مراکز را ملاحظه می‌کنید در میان مسلمانان، دولت کشورهای عربی و نیز شخصیت‌های عرب، اکثریت موسسین این کرسی‌ها و مراکز تحقیقاتی را به خود اختصاص داده‌اند.
جدول شماره یک
کرسی‌ها و مراکز تاسیس شده در زمینه خاورمیانهشناسی در دانشگاه‌های جهان توسط اشخاص حقیقی و حقوقی مسلمان
| نام | دانشگاه | کشور |
| «کرسی القسیمی برای اسلامشناسی و مطالعات عربی»[۱۱] | دانشگاه اگزتر | انگلستان |
| «برنامه سلطان بن عبدالعزیز السعود برای اسلامشناسی و مطالعات عربی»[۱۲] | دانشگاه کالیفرنیا در برکلی | آمریکا |
| «کرسی مصطفی بارزانی برای مطالعات کردی جهانی»[۱۳] | دانشگاه امریکن | آمریکا |
| «کرسی جلال طالبانی برای مطالعات سیاسی کردها»[۱۴] | دانشگاه فلوریدای مرکزی | آمریکا |
| «کرسی عراق برای مطالعات اسلامی و عربی»[۱۵] | دانشگاه ادینبورو | اسکاتلند |
| «کرسی کویت برای خاورمیانهشناسی»[۱۶] | مدرسه پاریس برای امور بین‌الملل | فرانسه |
| «کرسی ظهیر سوفیا برای مطالعات عربی»[۱۷] | دانشگاه ایالتی اوهایو | آمریکا |
| مرکز مطالعات کردی
(با حمایت بنیاد ابراهیم احمد سیاست‌مدار کرد) |
دانشگاه اگزتر | انگلستان |
| «کرسی اعلی حضرت سلطان قابوس بن سعید برای مطالعات عربی مدرن»[۱۸] | دانشگاه کمبریج | انگلستان |
| «کرسی سلطان قابوس بن سعید برای مطالعات عربی و اسلامی»[۱۹] | دانشگاه جورج تاون | آمریکا |
| «کرسی خالد بن عبدالله بن عبدالرحمن السعود برای مطالعات عربی معاصر»[۲۰] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «مرکز ملک فهد برای مطالعات خاورمیانه»[۲۱] | دانشگاه آرکنزا | آمریکا |
| «کرسی شیخ زائد بن سلطان آل نهیان برای مطالعات عربی و اسلامی»[۲۲] | دانشگاه آمریکائی بیروت | آمریکا |
تاسیس کرسی‌ها و مراکز مخصوص اسلامشناسی در دانشگاه‌های غربی توسط مسلمانان، به صورت عمده از دهه ۱۹۹۰ میلادی و بیشتر توسط دولت‌های عربی حاشیه خلیج فارس آغاز شد.[۲۳] گفته میشود که قدیمی‌ترین کرسی اسلامشناسی در دانشگاه‌های آمریکا، در سال ۱۳۵۴ با حمایت مالی دولت عربستان سعودی در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی تاسیس شد.[۲۴] چنان که در جدول شماره دو برخی از مهمترین آنها را ملاحظه می‌کنید، در حال حاضر نیز دولت‌های عربی حاشیه خلیج فارس و نیز شاهزادگان و دیگر شخصیت‌های حقیقی مرتبط با آنها با فاصله زیاد نسبت به دولتها و شخصیت‌های ثروتمند و فرهنگی کشورهای دیگر مهم اسلامی مانند ایران، ترکیه، مصر، اندونزی و مالزی در این زمینه پیشگام و موفق بوده‌اند.
جدول شماره دو
کرسی‌ها و مراکز تاسیس شده در زمینه اسلامشناسی در دانشگاه‌های جهان توسط اشخاص حقیقی و حقوقی مسلمان
| نام | دانشگاه | کشور |
| «کرسی شیخ زائد برای مطالعات اسلامی و عربی»[۲۵] | دانشگاه آمریکائی بیروت | بیروت |
| «کرسی القسیمی برای اسلامشناسی و مطالعات عربی»[۲۶] | دانشگاه اگزتر | انگلستان |
| «کرسی امام الخطاب برای اسلامشناسی»[۲۷] | دانشگاه تولدو | کانادا |
| «کرسی نور برای اسلامشناسی»[۲۸] | دانشگاه یورک | کانادا |
| «برنامه الولید بن طلال برای اسلامشناسی»[۲۹] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «کرسی عشرت و عنایت مالک برای اسلامشناسی»[۳۰] | دانشگاه سینسیناتی | آمریکا |
| «کرسی ملک فهد در اسلامشناسی»[۳۱] | دانشگاه لندن | انگلستان |
| «برنامه سلطان بن عبدالعزیز السعود برای اسلامشناسی و مطالعات عربی»[۳۲] | دانشگاه کالیفرنیا در برکلی | آمریکا |
| «کرسی ملک فیصل برای اندیشه و فرهنگ اسلامی»[۳۳] | دانشگاه کالیفرنیای جنوبی | آمریکا |
| «کرسی شارجه برای اسلام جهانی»[۳۴] | دانشگاه مک‌مستر | کانادا |
| «کرسی ابن‌خلدون برای اسلامشناسی»[۳۵] | دانشگاه امریکن | آمریکا |
| «کرسی ملک عبدالعزیز ابن سعود برای اسلامشناسی»[۳۶] | دانشگاه کالیفرنیا در سانتاباربارا | آمریکا |
| «کرسی ملک فهد برای پژوهش درباره شریعت اسلامی»[۳۷] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «کرسی نورسی برای اسلامشناسی»[۳۸] | دانشگاه جان کارول | آمریکا |
| «کرسی موسسه بین‌المللی اندیشه اسلامی برای اسلامشناسی»[۳۹] | دانشگاه جورج میسون | آمریکا |
| «کرسی مسلمانان شهر ادمونتون برای اسلامشناسی»[۴۰] | دانشگاه آلبرتا | کانادا |
| «کرسی عراق برای مطالعات اسلامی و عربی»[۴۱] | دانشگاه ادینبورو | اسکاتلند |
| «کرسی بنیاد محمد فارسی برای مطالعات صلح اسلامی»[۴۲] | دانشگاه امریکن | آمریکا |
| «کرسی آقاخان در علوم انسانی اسلامی»[۴۳] | دانشگاه براون | آمریکا |
| «مرکز علی وورال آک برای اسلامشناسی جهانی»[۴۴] | دانشگاه جورج میسون | آمریکا |
| «کرسی شاهزاده ولید بن طلال درباره دین و جامعه اسلامی معاصر»[۴۵] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «کرسی شاهزاده ولید بن طلال برای تاریخ هنر اسلامی»[۴۶] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «کرسی شاهزاده ولید بن طلال برای اندیشه و زندگی معاصر اسلامی»[۴۷] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «مرکز مطالعات اسلامی شاهزاده ولید بن طلال»[۴۸] | دانشگاه کمبریج | انگلستان |
| «برنامه شاهزاده الولید بن طلال برای مطالعات اسلامی»[۴۹] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «مرکز شاهزاده الولید بن طلال برای فهم متقابل اسلامی – مسیحی»[۵۰] | دانشگاه جورج تاون | آمریکا |
| « مرکز شاهزاده الولید بن طلال برای مطالعه اسلام در جهان معاصر»[۵۱] | دانشگاه ادینبورو | اسکاتلند |
| «کرسی شارجه برای حقوق و مالیه اسلامی»[۵۲] | دانشگاه دورام | انگلستان |
| «کرسی سلطان قابوس بن سعید برای مطالعات عربی و اسلامی»[۵۳] | دانشگاه جورج تاون | آمریکا |
| «مرکز عبدالله کامل برای مطالعه حقوق و تمدن اسلامی»[۵۴] | دانشگاه ییل | آمریکا |
| «کرسی شیخ زائد آل نهیان برای مطالعات دینی اسلامی»[۵۵] | دانشگاه هاروارد | آمریکا |
| «کرسی شیخ زائد بن سلطان آل نهیان برای مطالعات عربی و اسلامی»[۵۶] | دانشگاه آمریکائی بیروت | آمریکا |
تاسیس کرسی‌ها و مراکز مخصوص به ایرانشناسی که دارای نزدیکی‌های زیاد با اسلامشناسی و نیز شیعهشناسی است، در دهه اخیر نیز رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. اما باید در نظر داشت همان گونه که کرسی‌ها و مراکز خاورشناسی که توسط حامیان مالی بیرون دانشگاهی تاسیس شده، جنبه‌ای خاص از مسائل خاورمیانه را مورد توجه قرار می‌دهند و به همان ترتیب که کرسی‌های اسلامشناسی این چنینی سعی در معرفی اسلام به گونه مورد نظر حامی مالی خود دارند، کرسی‌های تاسیس شده در زمینه ایرانشناسی نیز برخی از دوره‌های تاریخی و مسائل ایران را مد نظر قرار می‌دهد. از سوی دیگر نکته مهم در زمینه کرسی‌های ایرانشناسی این است که رشد این کرسی‌ها در دهه گذشته نه به سبب فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران بلکه به دلیل تلاش‌های شخصیت‌های حقیقی ایرانی ساکن خارج از کشور صورت گرفته است. این شخصیت‌ها نیز اغلب در خارج از ایران و عمدتاً در آمریکا زندگی می‌کنند. این افراد و یا خانواده‌های ثروتمند و علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ ایران، در سال‌های گذشته کرسی‌های دانشگاهی متعددی در زمینه ایرانشناسی تاسیس کرده‌اند. چنان که در جدول شماره سه مشاهده می‌کنید، این کرسی‌ها و مراکز اغلب در دانشگاه‌ها آمریکا تاسیس شده و موسسین آنها ترجیح داده‌اند که کرسی‌ها و یا مراکز مذکور در مواردی به ایرانِ پیش از اسلام و یا پراکندگی ایرانیان در سراسر جهان بپردازد.
جدول شماره سه
کرسی‌ها و مراکز تاسیس شده در زمینه ایرانشناسی در دانشگاه‌های جهان توسط اشخاص حقیقی و حقوقی مسلمان
| نام | دانشگاه | کشور |
| «کرسی بنیاد فرهنگ برای ایرانشناسی»[۵۷] | دانشگاه کالیفرنیای جنوبی | آمریکا |
| «کرسی بیتا دریاباری برای ایرانشناسی»[۵۸] | دانشگاه کالیفرنیا در برکلی | آمریکا |
| «کرسی بیتا دریاباری برای زبان و ادبیات فارسی»[۵۹] | دانشگاه کالیفرنیا در دیویس | آمریکا |
| «کرسی الهه امیدیار میرجلالی برای تاریخ هنر و باستان‌شناسی ایران باستان»[۶۰] | دانشگاه کالیفرنیا در ایرواین آمریکا | آمریکا |
| «برنامه حمید و کریستینا مقدم برای ایرانشناسی»[۶۱] | دانشگاه استفورد | آمریکا |
| «کرسی جهانگیر و الی‌نور آموزگار برای ایران شناسی»[۶۲] | دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس | آمریکا |
| «کرسی موسی صابی برای ایرانشناسی»[۶۳] | دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس | آمریکا |
| «مرکز خانواده فرزانه برای مطالعات پارسی و خلیج فارس» [۶۴] | دانشگاه اوکلاهوما | آمریکا |
| «مرکز شرمین و بیژن مصور-رحمانی برای مطالعات ایران و خلیج فارس» | دانشگاه پرینستون | آمریکا |
| «کرسی ندا نوبری برای پژوهش درباره پراکندگان ایرانیان»[۶۵] | دانشگاه ایالتی سان فرانسیسکو | آمریکا |
| «مرکز پورداود برای مطالعه جهان ایرانی»[۶۶] | دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس | آمریکا |
| «موسسه روشن برای مطالعات پارسی» | دانشگاه مریلند | آمریکا |
| «کرسی موسسه روشن در مطالعات ایرانی و پارسی»[۶۷] | دانشگاه آریزونا | آمریکا |
| «کرسی موسسه فرهنگی روشن برای ایرانشناسی»[۶۸] | دانشگاه ایالتی کالیفرنیا | آمریکا |
| «کرسی موسسه روشن در مطالعات پارسی»[۶۹] | دانشگاه کارولینای شمالی | آمریکا |
| «برنامه موسسه روشن در زمینه مطالعات پارسی» | دانشگاه ایالتی سن‌خوزه | آمریکا |
| «موقعیت تدریسی دکتر علی جراحی برای اسلامشناسی با گرایش مسائل ایران»[۷۰] | دانشگاه کارولینای شمالی | آمریکا |
| «موقعیت پژوهشی بنیاد فرهنگ ایران در زمینه ایرانشناسی»[۷۱] | دانشگاه آکسفورد | انگلستان |
| «موقعیت پژوهشی الهه امیدیار میرجلالی در زمینه ایرانشناسی»[۷۲] | دانشگاه آکسفورد | انگلستان |
چنان که در جدول شماره چهار ملاحظه می کنید، تنها کرسی شیعهشناسی در مراکز آموزشی مغرب زمین، «کرسی امام علی [ع] برای شیعهشناسی و گفتگوی میان مذاهب اسلامی» است که درون حوزه علمیه مسیحی هاتفورد در ایالت کانکتیکات کشور آمریکا تعریف شده است.
این کرسی در ماه اردیبهشت سال ۱۳۹۴ توسط ائتلافی از شخصیت‌های حقیقی و حقوقی شیعی و غیر شیعی تاسیس شده است. انجمن عمومی مسلمانان آمریکا، فدراسیون جهانی جوامع مسلمان شیعه اثنی عشری خوجه، مرکز اسناد اسلامی و کتابخانه یادبود ملا اصغر و نیز بنیاد محسن و فوزیه جعفر تاسیس‌کنندگان این کرسی هستند. ایده تاسیس این کرسی و فعالیت‌های اداری مربوط به آن از سوی پروفسور محمود ایوب، استاد آمریکائی لبنانی‌تبار شیعی این حوزه علمیه مطرح شده بود.[۷۳]
درباره این کرسی می‌باید به این نکات توجه کرد:
- این کرسی نه در یک دانشگاه بلکه در یک حوزه علمیه مسیحی تاسیس شده است. به این ترتیب به یک معنا باید گفت که در حال حاضر در دانشگاه‌های غربی کرسی شیعهشناسی فعالی وجود ندارد.
- به سبب گستره تاریخی تشیع و اینکه در موارد بسیار در سرزمین‌های مختلف گسترش یافته و اینکه با فرهنگ‌های محلی آمیخته است، یک کرسی که قرار است به هدف شیعهشناسی تشکیل شود، می‌تواند در قالب یک کرسی اسلامشناسی و یا ایرانشناسی تاسیس شود. به عبارت دیگر باید گفت که از یک سو هیچ یک از کرسی‌های اسلامشناسی و یا ایرانشناسی فعلی دغدغه پژوهش‌های شیعی ندارند و حتی فراتر از آن در پژوهش‌های خود گوئی تشیع را جزئی از ماهیت اسلام و یا ایران به شمار نمی‌آورند.
- درباره کرسی شیعهشناسی در حوزه علمیه هارتفورد نیز نباید از نظر دور داشت که مراحل اداری و اجرائی این کرسی هنوز به پایان نرسیده و مقداری از مبلغی که برای فعالیت این کرسی می‌باید از سوی متبرعین به حوزه هاتفورد پرداخت شود، هنوز تامین نشده است. به عبارت دیگر از آنجا که فرایند تاسیس حتی همین یک کرسی به عنوان بخشی از یک حوزه علمیه مسیحی نیز مورد توجه جدی فعالان فکری و فرهنگی شیعه نبوده، ممکن است آن نیز در آینده تعطیل شود.
جدول شماره چهار
تنها کرسی‌های تاسیس شده در زمینه شیعهشناسی در جهان
| نام | مرکز آموزشی | کشور |
| «کرسی امام علی [ع] برای شیعهشناسی و گفتگوی میان مذاهب اسلامی»[۷۴] | حوزه علمیه مسیحی هاتفورد | آمریکا |
فقدان کرسی‌های شیعهشناسی در آکادمیای غربی آن هنگامی دردناک‌تر میشود که در نظر داشته باشیم که در هیچ یک از محافل اسلامی و ایرانی، به اندازه فضاهای شیعی در ایران، سخن از لزوم تاسیس این کرسی‌ها نرفته است. نگارنده این سطور که در دهه گذشته در فضاهای دانشگاهی و دینی داخل و خارج ایران حضور داشته، در هیچ جا به اندازه فضاهای مذهبی ایران، درباره لزوم و اهمیت کرسی‌های دانشگاهی نشنیده و بیشتر از آن در جلسات مرتبط با این امر شرکت نکرده است. با یک جستجوی اینترنتی ساده به حجم انبوهی از نشست، سخنرانی، مصاحبه، اظهار نظر و وعده تاسیس کرسی‌های شیعهشناسی می‌توان رسید؛ اما در عمل، آنچه در این عرصه اتفاق افتاده بسیار نادر و غیرقابل مقایسه با فعالیت‌های دیگران در عرصه خاورمیانهشناسی، اسلامشناسی و ایرانشناسی بوده است. در سال‌های گذشته در ایران سخنان زیادی درباره تاسیس کرسی شیعهشناسی در دانشگاه‌های مونستر و فرانکفورت در کشور آلمان، در دانشگاه دورام در انگلستان و امثال آن بر زبان رانده شده، مسئولین دولتی به دفعات از تصمیم قطعی خود در این زمینه سخن گفته‌اند و یا افتتاح قریب الوقوع این کرسی‌ها را وعده داده‌اند، اما عملاً هیچ اتفاق موثری در این زمینه روی نداده و در همچنان در پاشنه پیشین چرخیده است. به عنوان نمونه دو سال قبل، قائم مقام مدیر حوزه های علمیه کشور از ایجاد کرسی‌های شیعه شناسی و فقه شیعه در دانشگاه‌های معتبر جهان خبر داد و این امر را «از مهمترین برنامه‌های حوزه‌های علمیه برای پاسخگویی به نیازها در عرصه جهانی» معرفی کرد.[۷۵] اما تا به امروز به دلائل بسیار اتفاقی در این زمینه رخ نداده است. دکتر سیدسلمان صفوی، پژوهشگر ایرانی ساکن انگلستان، در گفتگویی به‌خوبی به ناهماهنگی‌های موجود در ایران برای اقدام در این زمینه اشاره کرده است. او می‌گوید: «داشتیم کرسی شیعهشناسی را در [دانشگاه] سواس در سال ۲۰۰۰ میلادی تأسیس کنیم و موافقت دانشگاه را هم اخذ کردیم، اما متأسفانه متولیان ایران علیرغم تعهدشان از این طرح حمایت مالی نکردند. دفتر مقام معظم رهبری اعلام کرد: این کار خیلی خوب است، اما مجمع جهانی اهل بیت(ع) مأمور حمایت این گونه فعالیت هاست. مجمع جهانی اهل البیت(ع) هم گفت: طرح خیلی خوب است، اما بودجه لازم را نداریم. سفارت ایران در لندن، رایزنی فرهنگی و وزارت امور خارجه در دولت قبل هم گفتند: مأموریت ما اسلامشناسی و شیعهشناسی نیست.»[۷۶] در زمینه ناتمام ماندن تاسیس کرسی شیعهشناسی در دانشگاه فرانکفورت نبر عدم حمایت مالی ایران سبب این امر ذکر شده است.[۷۷]
این‌ها همه در شرایطی است که همواره شیعیان دغدغه‌مندی در ساختار دانشگاهی غربی وجود دارند که حاضراند از موقعیت و تجربه خود برای تاسیس چنین کرسی‌هایی استفاده کنند. به عنوان نمونه، می‌توان از تلاش‌ها و علاقه دکتر حسین نصر برای تاسیس کرسی شیعهشناسی در دانشگاه جرج واشنگتن آمریکا یاد کرد. ایشان به یکی از دانشگاهیان ایرانی در این زمینه چنین گفته نوشته است: «من به دلیل مقبولیتی که نزد رییس دانشگاه جرج واشنگتن دارم، امکان راه‌اندازی یک کرسی شیعهشناسی را دارم و برنامه و سرفصل این رشته هم آماده است و تنها نیازمند کمک مالی ایرانی برای پیشتیبانی این کرسی هستم و اگر ظرف دو سال آینده که من هنوز بازنشسته نشده‌ام، این کار صورت نگیرد، این فرصت از دست خواهد رفت».[۷۸]
چشم‌انداز پیش رو و بایدهای تاسیس کرسی شیعهشناسی
چنانکه مشاهده کردیم، جریان‌های فکری و فرهنگی در قالب گروه‌ها یا شخصیت‌های حقیقی و حقوقی، در دهه‌های گذشته تلاش‌های زیادی داشته‌اند تا بتوانند در عرصه دانشگاهی به تاسیس مراکز علمی و یا کرسی‌های تخصصی بپردازند. نیز مشخص شد که این کرسی‌ها عمدتاً در کشور آمریکا، که در عرصه علوم انسانی در جایگاه کاملاً برتری از کشورهای دیگر است، متمرکز بوده است. علاوه بر آن مشاهده شد که کشورها و شخصیت‌های نامدار عربی حاشیه خلیج فارس تقریباً اکثریت کرسی‌های اسلامشناسی و خاورمیانهشناسی با رویکرد اسلامی را از آن خود کرده‌اند. از سوی دیگر ایرانیان ساکن خارج از کشور خصوصاً آمریکا نقش اصلی در تاسیس و تداوم فعالیت‌های کرسی‌های ایرانشناسی را بر عهده داشته‌اند.
عامل اصلی در تاسیس چنین کرسی‌هایی، بر خلاف آنچه در ابتدا به ذهن می‌رسد، در اختیار داشتن حجم عظیمی از منابع مالی نیست. بلکه مهم‌تر از آن سه عامل «اعتقاد جدی به اهمیت حضور در مجامع علمی»، «پذیرش سازوکار و بایدهای تاسیس این چنین کرسی‌هایی» و نیز «در اختیار داشتن نیروی انسانی توانمند» که امکان انجام امورات اداری مربوط به تاسیس این کرسی‌ها را داشته‌اند، شرط‌های مهم‌تر در این عرص است. سرمایه لازم برای تاسیس این کرسی‌ها، با توجه به شرایط مختلف و دانشگاه‌های گوناگون، از نیم میلیون دلار آغاز میشود. به این ترتیب که متقاضی تاسیس این کرسی‌ها می‌باید حداقل این مبلغ را به دانشگاه پرداخت کنند تا اجازه تاسیس کرسی مورد نظر داده شود. پر واضح است که این مبلغ برای هیچ یک از گروه‌های فکری اصلی و یا دولتها، به نسبت هزینه‌هایی دیگری که در زمینه مسائل اسلامشناسی، خاورمیانهشناسی، ایرانشناسی و شیعهشناسی می‌کنند، قابل‌توجه نیست. اما وجود و یا فقدان عوامل سه گانه که در بالا ذکر شد، سبب شده که کشورهای عربی در عرصه اسلامشناسی و خاورمیانهشناسی تا این اندازه موفق و جمهوری اسلامی ایران، احزاب اسلام‌گرای شیعی در کشورهای خاورمیانه و شخصیت‌های شیعی در این کشورها، تا به اندازه در تاسیس کرسی‌های شیعهشناسی در جهان در رقابت عقب مانده باشند. به این ترتیب اسلامشناسی و خاورمیانهشناسی در دانشگاه‌های اصلی جهان به صورتی تنظیم شده که از یک سو به مسائل مورد علاقه حامیان آنها پرداخته و از سوی دیگر امکان انتقاد نسبت به آن حامیان تا اندازه‌ای مهار کرده است.
شناخت شیعیان از عرصه حضور در آکادمیای بین‌الملل و از جمله تاسیس کرسی‌های شیعهشناسی تا اندازه زیادی محدود و حتی گمرا‌ه‌کننده است. نهادهای حکومتی–مذهبی در ایران و نیز گروه‌های شیعی مستقل بیش از هر گروه دیگر در جهان، درباره اهمیت، لزوم و ضرورت تاسیس کرسی‌های ایرانشناسی و شیعهشناسی سخن می‌گویند، و حتی بیشتر از بقیه در این زمینه وعده می‌دهند، اما به صورت محسوسی از رقبای منطقه‌ای خود در این عرصه عقب‌تر هستند و هنگامی که با این واقعیت مواجه می‌شوند، به جای پذیرش این مسئله و سعی در جبران آنچه گذشته، مسئله «گران بودن هزینه تاسیس» را سبب اصلی این ناکامی معرفی می‌کنند؛ حال آنکه اطلاع اجمالی از هزینه‌هایی که در این عرصه درون مجامع دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد، هر ناظر آگاهی را به این نتیجه می‌رساند که مشکل نه در مسائل مالی، بلکه در ذهنیت‌ها، نظام‌های اداره و مدیریت، بی‌انگیزگی و بی‌اطلاعی کارشناسان، مدیران و فعالان سطوح میانی، اولویت دادن به وعده‌دهی و وقت‌گذاری در قالب گفتگو‌های بی‌پایان درباره این موضوع و دوری از عمل‌گرائی، نپذیرفتن ساختارها، عدم پذیرش استانداردهای رفتاری تعامل با نخبگان شیعی بین‌المللی و ناکارآمدی اساسی در تعامل با افراد و جریان‌هاست.
در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران، حوزه‌های علمیه ایران، موسسات و نهادهای دینی، خیرین، متمولین و فعالان شیعی، هر یک، با اینکه بر تاسیس کرسی‌ها و مراکز دانشگاهی شیعهشناسی تاکید می‌کنند،آن را وظیفه اصلی دیگری می‌دانند. برای خارج شدن از این دور باطل، هر یک از این موارد یاد شده، می‌باید با درک شرایط موجود، در مستقلاً به اقدام در این زمینه مبادرت ورزند. آنها می‌باید در ابتدا به درک صحیحی از این مسئله برسند و بپذیرند که چنین اقدامی استانداردها، بایدها و شرایطی مخصوص دارد؛ مواردی که تخطی از آنها و یا هم‌سان‌کردن آنها با خواسته‌های خود تا حد زیادی ناممکن است. سپس با اختصاص بخشی از مخارجی که برای این هدف در نظر گرفته‌اند، نمونه‌ای از سازوکاری منتهی به تاسیس کرسی و یا مرکز بین‌المللی میشود را با استفاده از افراد واجد طلاحیت و حاضر در آکادمیای بین‌الملل در سطح خرد تمرین کنند. سپس برنامه‌ای جامع در این زمینه تهیه کنند و با تامین هزینه‌های مالی آن، یک کرسی یا مرکز شیعهشناسی یا ایرانشناسی را در دانشگاهی برجسته تاسیس کنند. به امید آن روز.
این مقاله پیشتر در مجله عصر اندیشه عصر اندیشه، شماره ۲۱، دی ۱۳۹۸، ص ۱۸-۲۲ منتشر شده بود.
[۱] Chair
[۲] Institute
[۳] Center
[۴] Association
[۵] Award
[۶] Grant/Fund
[۷] Fellowship
[۸] Project
[۹] Specialization
[۱۰] Minor
[۱۱] Al-Qasimi Chairs in Arabic and Islamic Studies
[۱۲] The Sultan bin Abdulaziz Al-Saud Program in Arab and Islamic Studies
[۱۳] Mustafa Barzani Scholar for Global Kurdish Studies
[۱۴] The Jalal Talabany Chair for Kurdish Political Studies
[۱۵] Iraq Chair of Arabic & Islamic Studies
[۱۶] Kuwait Chair in Middle Eastern Studies
[۱۷] M.S. Sofia Chair in Arabic Studies
[۱۸] His Majesty Sultan Qaboos Bin Sa’id Professor of Modern Arabic Studies
[۱۹] Sultan Qaboos bin Said Professor of Arabic & Islamic Studies
[۲۰] Khalid Bin Abdullah Bin Abdulrahman Al Saud Professor of Contemporary Arab Studies
[۲۱] The King Fahd Center for Middle East Studies
[۲۲] The Sheikh Zayed Bin Sultan Al-Nahyan Chair for Islamic and Arab Studies
[۲۳] Kurzman, Charles, and Carl W. Ernst. “Islamic studies in US universities.” Review of Middle East Studies ۴۶, no. 1 (2012): 24.
[۲۴] https://dornsife.usc.edu/faisalchair
[۲۵] Sheikh Zayid Chair of Arabic and Islamic Studies
[۲۶] Al-Qasimi Chairs in Arabic and Islamic Studies
[۲۷] Imam Khattab Endowed Chair of Islamic Studies
[۲۸] Noor Chair in Islamic Studies
[۲۹] Prince Alwaleed Bin Talal Islamic Studies Program
[۳۰] The Inayat and Ishrat Malik Professorship in Islamic Studies
[۳۱] King Fahd Professor of Islamic Studies
[۳۲] The Sultan bin Abdulaziz Al-Saud Program in Arab and Islamic Studies
[۳۳] The King Faisal Chair of Islamic Thought and Culture
[۳۴] Sharjah Chair in Global Islam
[۳۵] The Ibn Khaldun Chair in Islamic Studies
[۳۶] The King Abdul Aziz Ibn Saud Chair in Islamic Studie
[۳۷] The King Fahd Chair for Islamic Shariah Studies
[۳۸] The Nursi Chair in Islamic Studies
[۳۹] International Institute of Islamic Thought (IIIT) Chair in Islamic Studies
[۴۰] Edmonton Council of Muslim Communities (ECMC) Chair in Islamic Studies
[۴۱] Iraq Chair of Arabic & Islamic Studies
[۴۲] Mohamed S. Farsi Foundation Chair in Islamic Peace
[۴۳] Aga Khan Chair in Islamic Humanities
[۴۴] The Ali Vural Ak Center for Global Islamic Studies
[۴۵] Prince Alwaleed Bin Talal Professor of Contemporary Islamic Religion and Society
[۴۶] Prince Alwaleed Bin Talal Professor of Islamic Art History
[۴۷] Prince Alwaleed Bin Talal Professor in Contemporary Islamic Thought and Life
[۴۸] Prince Alwaleed Bin Talal Centre of Islamic Studies
[۴۹] The Alwaleed Islamic Studies Program
[۵۰] Prince Alwaleed Bin Talal Center for Muslim-Christian Understanding
[۵۱] The Prince Alwaleed Bin Talal Centre for the Study of Islam in the Contemporary World
[۵۲] The Sharjah Chair in Islamic Law and Finance
[۵۳] Sultan Qaboos bin Said Professor of Arabic & Islamic Studies
[۵۴] Abdallah S. Kamel Center for the Study of Islamic Law and Civilization
[۵۵] Sheikh Zayed Al Nahyan Professorship in Islamic Religious Studies
[۵۶] The Sheikh Zayed Bin Sultan Al-Nahyan Chair for Islamic and Arab Studies
[۵۷] Farhang Foundation Junior Chair in Iranian Studies
[۵۸] Bita Daryabari Presidential Chair in Iranian Studies,
[۵۹] Bita Daryabari Presidential Chair in Iranian Studies,
[۶۰] Elahé Omidyar Mir-Djalali presidential chair in art history and archaeology of ancient Iran
[۶۱] Hamid and Christina Moghadam Program in Iranian Studies
[۶۲] The Jahangir and Eleanor Amuzegar Chair in Iranian Studies
[۶۳] Musa Sabi Chair in Iranian Studies
[۶۴] Farzaneh Family Chair in Modern Iranian History,
[۶۵] Neda Nobari Distinguished Chair and Director of the Center for Iranian Diaspora Studies
[۶۶] Pourdavoud Center for the Study of the Iranian World
[۶۷] Roshan Institute Chair in Persian and Iranian Studies
[۶۸] Roshan Cultural Heritage Institute Endowed Professorship
[۶۹] Roshan Institute Professorship in Persian Studies
[۷۰] Dr. Ali Jarrahi Term Professorship
[۷۱] Iran Heritage Foundation Research Fellow
[۷۲] Iran Heritage Foundation Research Fellow
[۷۳] https://www.hartsem.edu/macdonald-center/imam-ali-chair-for-shii-studies-and-dialogue-among-islamic-legal-schools/ https://www.hartsem.edu/macdonald-center/imam-ali-chair-for-shii-studies-and-dialogue-among-islamic-legal-schools/
[۷۴] Imam Ali Chair for Shi‘i Studies and Dialogue among Islamic Legal Schools
[۷۵] https://www.yjc.ir/fa/news/6240386/%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D9%81%D9%82%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%B1-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86
[۷۶] http://mouoodpress.ir/component/k2/item/20900-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%81%D9%84-%D8%A2%DA%A9%D8%A7%D8%AF%D9%85%DB%8C%DA%A9-%D8%BA%D8%B1%D8%A8%DB%8C.html
