زیارت اربعین به عنوان گونه ای از تجمع دینی و مذهبی می تواند موضوع پژوهش و مطالعه بسیاری از شاخه های علوم انسانی قرار بگیرد چه این تجمع مذهبی از بزرگترین تجمعات تاریخ بشری است. نگارنده این سطور بر آن است تا زمینه ای تازه در مطالعات زیارت را در این زمینه خاص معرفی کند.

مساله ای که در ابتدا باید بررسی شود. سه قطب اصلی است که بافت زیارت اربعین را می سازد که می توان گفت سه قطب زمان، مکان و متن در نهایت بافت زیارت را می سازند.

زمان:

زمان یکی از مولفه های اصلی تشکیل دهنده بافت وقوع زیارت اربعین است. شاید یکی از وجوه نام گذاری این زیارت را مولفه زمان دانست. به بیان دیگر تعیین زمان مشخص به هویت بخشی این آیین مذهبی کمک می کند. می توان زمان را به دو گونه تقسیم کنیم: یک زمانی که در متن جریان دارد و دیگر زمانی که متن در آن به وقوع می پیوندد.

زمانی که متن در آن جریان دارد یعنی شق دوم منظور نظر مطالعه ماست. این زمان که به عنوان روز اربعین یا (چهلم) شناخته می شود، خود دارای ساختاری گفتمانی است که باعث شده این نقطه از زمان در سال برای تشیع، معنای مشخصی را تولید کند. به بیان دیگر تعین نقطه زمانی خاصی در فرآیند زیارت به هویت دار شدن این فرآیند در این گفتمان کمک شایانی کرده است. از دیگر سو ،‌این تعیین از سوی مرجعی دارای مقبولیت مفروض که در تشیع او را امام معصوم می شناسند، صورت گرفته است. برای نمونه:‌

«رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْعَسْکَرِیِّ ع أَنَّهُ قَالَ عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاهُ الْإِحْدَى وَ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَهُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ [۱]«

 در این متن می بینیم گوینده ای که دارای جایگاه گفتمانی است به منظور هویت بخشی به واژه مؤمن، از زیارت اربعین بهره می برد. به بیان ساده تر علامت و نشانه مؤمن که خود دارای بار ایدئولوژیک است را زیارت اربعین می داند. اما با این وجود شاید بتوان این پرسش را مطرح کرد: آیا مقصود از این زیارت اربعین همان زیارت اربعین حضرت حسین بن علی (علیه السلام) است یا چیز دیگری است؟ پرسشی که خود جای بررسی دارد.

متن زیارت اربعین:

دیگر قطب تشکیل دهنده بافت زیارت، متن زیارت اربعین است. متن زیارت دارای مؤلفه های گفتمانی است که در روند گفتمان سازی این آیین سهم بسزایی دارد. متن زیارت نیز از جانب فرد دارای مقبولیت مفروض، یا همان امام صادر شده است. شاید این سؤال پرسیده شود که:‌ آیا سند متن این زیارت معتبر است؟ می توان در پاسخ گفت که در مطالعاتی از این دست ـ که نگاه ما در آن نگاهی مردم شناسانه^[۲] است ـ  پاسخ به چنین پرسشی دغدغه ما نیست و چیزی که مد نظر است، این است که آیا این متن در جامعه مورد مطالعه ما اکنون کاربرد دارد یا خیر؟

مکان:

مکان مشخص نیز در رابطه با دیگر قطب های بافت به کنش آیینی زیارت معنا می بخشد؛ مؤلفه دیگری که در فرآیند زیارت، می تواند دخیل باشد. در فرآیند زیارت مخصوصا آنچه که به عنوان زیارت اربعین می بینیم، مکان اهمیت بسیار دارد. شخصی که به عنوان زائر شناخته می شود،‌ به سوی مکان خاصی حرکت می کند که در باور او این مکان دارای هویّت متفاوتی است. همچون دو نمونه قبلی این هویّت بخشی باز از جانب امام صورت گرفته است، برای نمونه:

«قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (ع): اتَّخَذَ اللَّهُ أَرْضَ کَرْبَلَاءَ حَرَماً أَمْناً مُبَارَکاً قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ أَرْضَ الْکَعْبَهِ بِأَرْبَعَهٍ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ عَامٍ، وَ إِنَّهَا إِذَا بَدَّلَ اللَّهُ الْأَرَضِینَ رَفَعَهَا اللَّهُ، هِیَ بِرُمَّتِهَا نُورَانِیَهً صَافِیَهً، فَجُعِلَتْ فِی أَفْضَلِ رَوْضَهٍ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ وَ أَفْضَلِ مَسْکَنٍ فِی الْجَنَّهِ لَا یَسْکُنُهَا إِلَّا النَّبِیُّونَ وَ الْمُرْسَلُونَ أَوْ قَالَ: أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ، وَ أَنَّهَا لَتَزْهَرُ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ کَمَا یَزْهَرُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ بَیْنَ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ یَغْشَى نُورُهَا نُورَ أَبْصَارِ أَهْلِ الْجَنَّهِ جَمِیعاً وَ هِیَ تُنَادِی: أَنَا أَرْضُ اللَّهِ الْمُقَدَّسَهُ وَ الطِّینَهُ الْمُبَارَکَهُ الَّتِی تَضَمَّنَتْ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ وَ شَبَابَ أَهْلِ الْجَنَّهِ»[۳]

رابطه سه قطب با یکدیگر در آفرینش فضای شناختی ـ گفتمانی:

حال در سرانجام سخن به ارتباط این سه قطب با یکدیگر می پردازیم: دیدیم هر سه قطب از جانب شخص دارای مقبولیت مفروض، یعنی امام معصوم صادر شده است که به فرآیند زیارت مشروعیت می بخشد. نکته جالب توجه اینجاست، در میان این سه قطب نوعی رابطه دیالکتیکی در جریان است که فرآیند زیارت را برای شخص زائر معنا می کند. شاید بتوان گفت این معنا سازی در فضای شناختی یا ذهن شخص بازنمایی می شود که قطب اصلی بافت است و در نهایت در این قطب است که گفتمان و اجزای گفتمان برای فرد معنا پیدا می کند.  

منابع:

مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید،۱۴۱۳ ق، چاپ اول.

عده اى از علماء، الأصول السته عشر، قم: مؤسسه دار الحدیث الثقافیه، ۱۴۲۳ق/  ۱۳۸۱ش، چاپ اول.