یوزف فان اس[۱]، استاد و اسلام‌پژوه آلمانی، مشهورترین محقق معاصر در زمینۀ علم کلام کلاسیک و الهیات اسلامی تلقی می‌شود. شکفتن علم کلام اسلامی، عنوان کتاب کوتاهی است که از چند سخنرانی فان اس در ۱۹۹۸ در پاریس پدید آمده و در ۲۰۰۲ به زبان فرانسه منتشر شده است. ترجمۀ انگلیسی کتاب در ۲۰۰۶ با عنوان The flowering of Muslim theology[۲] (انتشارات دانشگاه هاروارد) منتشر شده است. این کتاب محصول چهار سخنرانی است و فصل پنجمی بر آن افزوده شده است و آن را می‌توان درآمدی بر کتاب بزرگ مؤلف، کلام و جامعه، دانست. عناوین فصل‌ها به قرار زیر است:

۱- کلام در چشم‌های آن.

۲- کلام و قرآن.

۳- کلام و علم.

۴- کلام و حقیقت انسان.

۵- کلام و مبانی آن.

گرچه فان اس در این کتاب، همچون دیگر آثارش، به تاریخ کلام اسلامی می‌پردازد؛ اما به مسائل امروز جهان اسلام و رابطۀ مسلمانان با غرب نیز توجه دارد. این را می‌توان از یادداشت کوتاه او دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب کلام و جامعه (۱۳۹۷ش) نیز دریافت، که از توجه جوامع دانشگاهی کنونی به «بنیادگرایی» و نیاز به از سرگیری دوبارۀ گفتگوی میان فرهنگ‌ها که امروزه بسیار جای آن خالی است، سخن می‌گوید. فان اس مقدمۀ کتاب شکفتن علم کلام اسلامی را با سخنانی از طه حسین و مصطفی عبدالرزاق آغاز می‌کند. طه حسین گفته بود: «من تفاوت ماهوی میان خودمان و غرب نمی‌بینم» و عبدالرزاق معتقد بود که «هیچ دلیل معقولی بر اینکه اسلام و غرب در برابر یکدیگر باشند، وجود ندارد.» فان اس به سخنی از شاعر آلمانی، گوته، نیز اشاره می‌کند که «شرق و غرب نباید از یکدیگر جدا باشند.» (ص۱-۲)

فان اس معتقد است که هرچند اسلام و مسیحیت، هر دو می‌توانند ستیزه‌جو باشند، اما دیگر دلیلی بر جنگ‌های مذهبی وجود ندارد. خطر تبدیل مذهب به ایدئولوژی در هر جایی ممکن است؛ اما در اسلام امروزی این خطر جایی است که منزلت پیامبر خدشه‌دار شود. بهائیان و احمدیه، گرچه پیامبر(ص) را انکار نکردند، اما ادعای ظهور پیامبر آسمانی دیگری جز او داشتند، و سلمان رشدی با ادبیاتی هجوآمیز به آن حضرت اهانت کرد (ص۴۳). از همین‌رو، نتیجۀ فصل اول کتاب، که دربارۀ کفر یا بی‌ایمانی در اسلام و معادل آن در مسیحیت (heresy) است (ص۱۰)، شگفت‌انگیز به‌نظر می‌آید: «کفر در زمان ما با انکار نبوت و قداست پیامبر ارتباط دارد.» فان اس معتقد است که راست‌کیشی‌های نوین شاهدی بر این دیدگاه اوست؛ این چیزی است که رسانه، پول سعودی و انقلاب‌های سیاسی – مذهبی از آن پشتیبانی می‌کند (ص۴۳-۴۴).

[۱] Josef van Ess

[۲] translated by Jane Marie Todd