Tomat AndishehTomat AndishehTomat AndishehTomat Andisheh
  • خانه –
  • جستارها و یادداشت ها –
    • صفحات پژوهشگران
            • آستانگی
            • آگورا
            • اتوپیا
            • اسلام‌ پژوهی
            • افق مبین
            • بیاض: یادداشت هایی در مردم شناسی شیعه
            • تاریخ اندیشۀ دینی
            • تاریخ‌نگاری
            • تلفیق دانش
            • جستارهای تاریخی
            • حبه‌های نقره فام
            • خوانشها
            • خیلی گذشته، خیلی حالا
            • زبان و ادبیات قرآن
            • شاه شوریده‌سران
            • طاوس
            • سایر نویسندگان
            • فرهنگ روش
            • محمدرضا عشوری مقدم
            • مدهامّتان
            • مطالعات فرهنگ رضوی
            • مهر داد
            • مواسات
            • میراث مکتوب شیعه
            • واژه ها و معناها
            • پیشینه
            • گزارش کتاب تاریخ
    • موضوعات
          • ادب و هنر
          • اقتصاد و مدیریت
          • تاریخ و نسخ خطی
          • زبان‌شناسی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • علوم اجتماعی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • مطالعات ادیان و اسلامی
          • مطالعات قرآنی
  • فرصت‌های آکادمیک –
    • کشور –
          • آذربایجان
          • آفریقای جنوبی
          • آلبانی
          • آلمان
          • آمریکا
          • اتریش
          • اردن
          • ارمنستان
          • ازبکستان
          • اسپانیا
          • استرالیا
          • استونی
          • اسکاتلند
          • اسلواکی
          • اسلوونی
          • افغانستان
          • الجزائر
          • امارات متحده عربی
          • اندونزی
          • انگلستان
          • اوکراین
          • ایتالیا
          • ایران
          • ایرلند
          • ایرلند شمالی
          • بروئنی
          • بلژیک
          • بلغارستان
          • بوسنی و هرزگوین
          • پاکستان
          • پرتغال
          • تایلند
          • تایوان
          • ترکیه
          • تونس
          • جمهوری آذربایجان
          • جمهوری چک
          • چین
          • دانمارک
          • روسیه
          • رومانی
          • ژاپن
          • سنگاپور
          • سوئد
          • سوئیس
          • سودان
          • عراق
          • عربستان
          • عمان
          • فرانسه
          • فنلاند
          • قرقیزستان
          • قزاقستان
          • قطر
          • کانادا
          • کره‌جنوبی
          • کرواسی
          • کویت
          • گرجستان
          • لبنان
          • لهستان
          • لوکزامبورگ
          • مالت
          • مالزی
          • مجارستان
          • مراکش
          • مصر
          • مغرب
          • مقدونیه
          • مکزیک
          • نروژ
          • نیوزیلند
          • هلند
          • هند
          • هندوستان
          • هنگ‌کنگ
          • ولز
          • ونزوئلا
          • یونان
    • موضوع –
          • مطالعات قرآنی
          • زبان‌شناسی
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش شناسی علوم انسانی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • اقتصاد و مدیریت
          • ادب و هنر
          • مطالعات منطقه‌ای
          • تاریخ و نسخ خطی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • علوم اجتماعی
          • مطالعات ادیان و اسلام
    • گونه –
          • استاد مدعو استادی موقت در دانشگاه (Non-Tenure Track Professorship/lecturer/instructor)موقعیتی تدریسی در دانشگاه است که بر اساس نیاز دانشگاه به مدرسی در زمینه‌ای خاص، تعریف می‌شود. این موقعیت تدریسی مدت زمان مشخصی دارد و در این مدت، استاد موقت به تدریس در زمینه مورد نظر دانشگاه می‌پردازد و بعد از پایان مدت تحصیل، دانشگاه تعهدی نسبت به وی ندارد. این استاد در زمان تدریس در دانشگاه ماهانه حقوق دریافت می‌کند.
          • اعلام برنامه دکتریبرنامه ای که دانشجو با شرکت در آن موفق به اخذ درجه دکتری (PhD) می‌شود. این برنامه در کشورهای اروپایی و استرالیا دست کم سه‌ سال و غالبا فاقد درس‌های اجباری است. درمواردی که چنین چیزی ـ یعنی درس اجباری برای دوره دکتری ـ وجود دارد ـ مانند برخی برنامه‌های دکتری‌ جدید در آلمان ـ غالبا درس نمره‌ای ندارد و ارائه گواهی گذراندن درس کافی است. در کشورهای آمریکای شمالی برنامه دکتری، دست کم پنج سال به طول می انجامد و شباهت زیادی با دوره‌های دکتری ایران دارد. به این ترتیب دانشجو موظف به گذراندن درس‌هایی با نمره‌های مؤثر، امتحان جامع شفاهی و دفاع از رساله دکتری خود می‌باشد. اخیرا بسیاری از برنامه‌های دکتری در کشورهای حوزه اسکاندیناوی، خود را به الگوی برنامه‌های آمریکای شمالی نزدیک کرده‌اند و دوره‌های دکتری با درس‌‌های اجباری و مدت زمان نسبتا طولانی‌تر نسبت به سایر کشورهای اروپایی برگزار می‌کنند.
          • اعلام برنامه کارشناسی ارشدکارشناسی ارشد عموماً به صورت یک‌ساله و یا دوساله ارائه می‌شود. دوره‌های یک‌ساله عموما فاقد پایان‌نامه و دوره‌های دو ساله دارای پایان‌نامه می‌باشد. در برخی کشور‌های تنها با گذراندن دوره کارشناسی ارشد دو ساله و ارائه پایان‌نامه است که می‌توان دوره دکتری (PhD) را شروع کرد. در بریتانیا دوره‌ کارشناسی ارشد خاصی با عنوان (Mphil) وجود دارد که در صورت طی آن، مدت زمان تحصیل دوره دکترا قدری کاهش می‌یابد.
          • اعلام یا راه اندازی وب سایتوب‌سایت‌های علمی توسط فرد و یا افرادی برای ترویج و پیشبرد زمینه علمی خاصی راه اندازی می‌شوند. وب‌سایت‌ها گاه توسط فرد و افراد و گاه به واسطه تصمیم موسسه‌ای فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
          • بودجه پژوهشیبودجه پژوهشی (Research Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او پژوهش خاص را به سامان برساند. معمولاً بودجه‌های پژوهشی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بودجه سفر علمیبودجه سفر علمی (Travel Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او در نشستی علمی شرکت کند و یا برای مدتی معلوم، به پژوهش در مکانی خاص بپردازد. معمولاً بودجه‌های سفر علمی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بورسیه دکتراکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره دکتری برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است وهمچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. ویژگی اصلی این کمک هزینه این است که تعهّد شغلی برای دریافت کننده ایجاد نمی‌کند و دریافت کننده صرفا دانشجویی است که موظّف است با آن مبلغ تحصیل خود را به سرانجام برساند. در مواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • بورسیه کارشناسی
          • بورسیه کارشناسی ارشدکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره کارشناسی ارشد برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است و همچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. درمواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • جایزه علمیجایزه‌های علمی، عنوان عامی برای گونه‌های مختلفی از تشویقاتی هستند که ازدانشجویان، اساتید و یا پژوهشگران مستقل، به سبب ارائه برخی آثار علمی، اعم از کتاب، پایان‌نامه و یا مقاله صورت می‌گیرد. جایزه‌های علمی عمدتاً توسط موسسات و بنیادهای علمی ارائه می‌شوند و معمولاً مبلغ مشخصی پول هستند. در بسیاری موارد، ارائه جایزه به صورت رسمی اعلام می‌شود، افراد واجد شرایط برای دریافت آنها اقدام می‌کنند و در نهایت افرادی به عنوان منتخب، برنده این جوایز می شوند.
          • دستیار پژوهشیدستیاری پژوهشی (Research Associate) فرصتی است دانشگاهی که به شماری از دانشجویان مقاطع مختلف و نیز پژوهشگران غیر دانشجو اعطا می‌شود. فرصت دستیاری پژوهشی، توسط گروه‌های آموزشی در دانشگاه‌های مختلف جهان اعلام می‌شود و کسانی که به عنوان دستیار پژوهشی انتخاب شوند، موظف به همکاری با یک استاد دانشگاه در پروژه مخصوصی هستند. به دستیاران پژوهشی از محل بودجه اختصاص یافته برای آن پژوهش، دستمزد پرداخته می شود.
          • دوره های کوتاه مدتدوره‌های غالبا پژوهشی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و یا حتی اساتید این امکان را فراهم می‌کنند که در یک بازه زمانی مشخص در یک مرکز دانشگاهی و یا پژوهشی دیگر به مطالعه و پژوهش بپردازند. در این دوره‌ها غالبا شرکت‌کنندگان نیز موظف هستند که نتایج پژوهش خود را دست کم در قالب یک یا چند سخنرانی ارائه کنند. شماری از این دوره‌ها تمام یا بخشی از هزینه‌های داوطلب (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند.
          • شغل استادیاستادی دانشگاه (Tenure Track Professorship) به عنوان یک شغل، یکی از مهم ترین گونه‌های فعالیت آکادمیک است. افراد دارای مدرک دکترا و یا فوق دکترا، معمولاً بر اساس فراخوانی عام توسط دانشگاه، برای در اختیار گرفتن یک موقعیت دانشگاهی، مورد مصاحبه قرار می‌گیرند. همچنین پیشینه تحقیقاتی و علمی ایشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. افراد منتخب ابتدائاً برای یک دوره پنج ساله آزمایشی (Tenure Track) به استخدام دانشگاه در می‌آیند و بعد از پنج سال و بر اساس رای کمیته علمی دانشکده و دانشگاه، از کار برکنار و یا به صورت دائم در دانشگاه مشغول به تحصیل خواهند شد. در حال حاضر در کشور آلمان ورود به کرسی استادی منوط به گذراندن دوره فوق دکتری آلمانی (habilitation) و يا دوره استادیاری آلمانی (juniorprofessorship) است.
          • شغل دکتراشغل پژوهشی ـ آموزشی است که شاغل در صورت اتمام موفقیت‌آمیز دوره شغلی خود، حائز درجه دکتری نیز می‌شود. شغل دکتری دست‌کم شامل نوشتن رساله پژوهشی دکتری می‌شود و علاوه بر آن گاهی وظایف آموزشی و حتی اداری نیز به فرد شاغل محول می‌شود. تفاوت اصلی شغل دکتری با بورسیه دکتری، تعهد شغلی و کاری است که برای دانشجو ایجاد می‌شود و او موظف است در زمان‌های خاصی در جای خاصی حضور داشته باشد. با این حال در کشورهایی که این موقعیت‌ها عرضه می‌شود، نرخ متوسط حقوق دریافتی برای شغل دکتری، از بورسیه دکتری بیشتر است. در حال حاضر شغل دکتری غالباً در کشورهایی مثل آلمان، سوئیس، هلند، اتریش، بلژیک، لوگزامبورگ و کشورهای اسکاندیناوی عرضه می‌شود. دریافت‌کنندگان شغل دکتری، بعد از پایان دوره، برای اخذ اقامت دائم و یا شهروندی آن کشورها، عموماً از موقعیت‌ بهتری برخوردار خواهند بود.
          • فراخوان کتابفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا کتاب خود را ارسال کنند. این فراخوان غالبا توسط ناشران کتاب‌های دانشگاهی برای سری یا موضوع خاصی که به طور سلسله‌وار چاپ می‌کنند، اعلام می‌شود.
          • فراخوان مقالهفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا پژوهش‌ها و مقالات خود را ارسال کنند. این فراخوان می‌تواند برای یک کتاب و یا شماره خاصی از یک مجله باشد.
          • فوق دکترافوق دکترا (Postdoc) دوره‌ای معمولا یک تا سه ساله است که دانشجویان بعد از به پایان بردن دوره دکترا، آن را می‌گذرانند. فرصت‌های فوق دکترا بعد از دریافت مدرک دکترا قابل ورود هستند، اما دانشجویان دکترا حدود شش ماه قبل از دفاع از پایان‌نامه دکترای خود. برای این فرصت اقدام می‌کنند. دانشجویان مقطع فوق دکترا، در این دوره، می‌باید به پژوهش و یا تدریس بپردازند، اما در کلاسی به عنوان تحصیل، شرکت نمی‌کنند. این دانشجویان همچنین از دانشگاه به صورت ماهیانه حقوق دریافت می‌کنند؛ چه اینکه فوق دکترا اساساً نوعی شغل است. فرصتهای فوق دکترا، به صورت متناوب توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود و کمیته‌ای علمی آنها از میان متقاضیان، انتخاب می‌کند. فرصت های فوق دکترا معمولاً بسیار رقابتی است.
          • کارگاهکارگاه‌ها همان دوره‌های کوتاه مدت با هدف آموزشی هستند که به زمان خاصی اختصاص ندارند و در آن یک نوع تعامل جمعی قوی‌تر دوره‌های کوتاه مدت وجود دارد. علی الخصوص نوع ارائه‌هایی که اساتید دارند با ارائه‌های کنفرانس و دوره‌های کوتاه‌مدت متفاوت است؛ چرا که غالباً به شکلی است که به طور عملی شرکت‌کنندگان را درگیر محتوا می‌کند و از آنان خواسته میشود که کارهایی را در طول دوره با مشارکت جمعی تمرین کنند. در کارگاه‌ها غالباً تکیه کمتری بر بُعد تئوری ـ انتزاعی می‌شود و بیشتر یادگیری عملی مهارتها مدنظر است.
          • کنفرانساجتماع شماری از پژوهشگران که در آن پژوهش‌ها ارائه می‌شود. این ارائه می تواند به شکل سخنرانی ـ ارائه شفاهی و یا پوستر ـ باشد. براساس نوع، بزرگی و ماهیت، یک کنفرانس می‌تواند از یک تا چند روز به طول انجامد و در بردارنده یک الی ده‌ها پنل (بخش) باشد. هر یک از پنل‌ها به موضوع خاصی می‌پردازد و توسط دانشمندی متخصص آن موضوع اداره می‌شود.
          • مدارس فصلیمدارس فصلی دوره‌های کوتاه مدّت آموزشی هستند که در بازه زمانی خاصّی (مدرسه تابستانی، بهاری، پائیزی یا زمستانی) برگزار می‌شوند. موضوعاتی که در این مدارس ارائه می‌شود بسیار متنوع و براساس نیازها، خواسته و سلیقه برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان می‌تواند متفاوت باشد و حتی شامل مدارس تابستانی درخصوص فرهنگ و زبان یک کشور می‌تواند باشد. در مدارس فصلی گاهی شرکت‌کنندگان نیز موظف به ارائه پژوهشی در قالب یک سخنرانی کوتاه هستند و گاهی چنین الزامی وجود ندارد. شماری از مدارس فصلی تمام یا بخشی از هزینه‌های مدرسه (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند. مدارسی که اقدام پوشش هزینه‌ها می‌کنند معمولا از دسته‌ای هستند که انتظار دارند شرکت‌کنندگان، ارائه پژوهش و یا افزوده دیگری برای دوره داشته باشند.
  • فصلنامه آفاق شیعه –
  • خدمات –
  • اخبار –
  • آکادمی طومار –
  • تقویم آکادمیک –
  • تماس با ما و درباره ما –
  • طوامیر (دکتر سید محمدهادی گرامی)
عصب شناسی الهیات و  نقشِ آن در شناختِ ادراکِ مفسرانه
۱۳۹۶/۰۳/۲۹
چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن
۱۳۹۶/۰۳/۲۹
ضرورت بازسازی تاریخ فرهنگی مقبره بقیع به مثابه یک زیارتگاه کهن اسلامی
  دسته بندی ها: تاریخ و نسخ خطی، مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
۱۳۹۶/۰۳/۲۹
نویسنده: طوامیر

باید مقبره بقیع را یکی از کهن‌ترین مقبره های شناخته شده در جهان اسلام دانست. گرچه این مقبره در تاریخ فکر و فرهنگ مسلمانان به خصوص شیعیان همواره از جایگاه ممتازی برخوردار بوده است، اما دانسته نیست که چرا متناسب با این میزان از اهمیت و نقش‌آفرینی پژوهش‌هایی به این مقبره اختصاص داده نشده است. به خصوص هنگامی که دایره این پژوهش‌ها محدود به نخستین سده‌های اسلامی می‌شود و تلاش می‌شود تا دانسته شود درباره کهن‌ترین مقبره جهان اسلام در دوره نخست اسلامی چه چیزهایی فراهم آمده است، با نتایج ناامیدکننده‌ای رو به رو خواهیم شد.

فی‌الواقع درباره تاریخ بقیع در سده‌های کهن اسلامی مجموعه‌ای از سؤال‌ها وجود دارد که تاکنون پژوهش آکادمیک و مستقلّی برای پاسخ به آنها صورت نگرفته است. این سؤال‌ها  در عین اهمیت بسیار بالا چنین به نظر می‌رسد که بخشی از آنها براساس منابع و گزاره‌های تاریخی پراکنده در منابع قبل پاسخگویی است؛ پرسش‌هایی از این قبیل:

  1. نگاه مسلمانان به بقیع به مثابه یک زیارتگاه یا قبرستان مقدّس چگونه بوده است؟ این نگاه نسبت به متغیر زمان (قرن ۱، ۲ و ..) و متغیرهای جریانی (شیعه، عامه و ..) و بومی (مکه، مدینه، عراق و ..) چه تغییراتی کرده است؟
  2. آیا می توان فهرستی از همه کسانی که در مقبره بقیع در قرون نخستین اسلامی دفن شده‌اند ارائه کرد؟ آیا می‌توان فرض کرد که شمار مدفونین از بوم‌ها، جریان‌ها و یا قبایل خاصی به شکل معتنابهی بیشتر بوده است؟ این تفاوت آشکار چه دلالت تاریخی ‌می‌تواند داشته باشد؟
  3. تاریخ تداول زیارت مقبره بقیع در نخستین سده‌های اسلامی چگونه بوده و تا چه حد گسترده بوده است؟
  4. تاریخ تداول زیارت ائمّه اربعه شیعه که در قبرستان بقیع دفن شده‌اند چگونه بوده است؟ علاوه بر شیعیان چه گروه‌هایی مشتاق زیارت آنها بوده‌اند؟
  5. اگر به طور خاص به مقبره بقیع به عنوان کیسی برای پژوهشی مردم‌شناسانه در نخستین سده‌های اسلامی‌ بنگریم، می‌توان چه آداب، رسوم و مناسک اجتماعی و فرهنگی برای این مقبره و زیارتگاه کهن اسلامی متصوّر شد که در جامعه نخستین اسلامی مورد توجّه بوده است؟ 

شاید در نگاه اول پاسخ به پرسش های پیش‌گفته به خصوص با توجه به محدود بودن منابع در قرون نخستین اسلامی اندکی دشوار به نظر رسد، ولی در یک چشم انداز اولیه می‌توان ادعا کرد که دسترسی به سه دسته از منابع در نهایت می‌تواند راه‌گشا باشد و به ما در دستیابی به پاسخ بسیاری از پرسش‌های فوق یاری رساند.[۱] گروه نخست و منبع اصلی برای انجام چنین پژوهشی گزارش‌های پراکنده موجود درباره بقیع در همه منابع شیعه و اهل سنت است که می‌توان آنها را جمع آوری و تحلیل کرد. گروه دوم منابع تاریخی است چرا که برخی منابع و کتاب‌ها در ارتباط مستقیم با تاریخ مدینه نگاشته شده اند، کتاب‌های تاریخ مدینه(کتاب ابن‌زباله)، کتاب‌های رجال و خاندان‌های مدینه و برخی تک‌نگاری‌ها درباره حوادث مدینه از این دست هستند. گروه سوم منابع دست دوم و پژوهش های اخیر است؛ البتّه درباره تاریخ فرهنگی ـ زیارتی بقیع منبعی به نظر نرسیده است، اما برخی پژوهش ها درباره خود مدینه و یا تاریخ زیارت نخستین وجود دارد که ممکن است راهگشا باشد.[۲]

با استفاده از منابع پیش‌گفته و با اتکا به رویکردهای هرمنوتیکی و تفسیری شناخته شده در مطالعات تاریخ اندیشه اسلامی[۳] می‌توان تصویری ـ هر چند غبارآلود ـ از تاریخ فرهنگی مقبره بقیع به مثابه کهن‌ترین مقبره و زیارتگاه اسلامی در قرون نخستین هجری ارائه کرد. در واقع می‌توان تلاش کرد با ارائه تفسیری تاریخی از گزارش‌های پراکنده موجود درباره بقیع، چگونگی تعامل مسلمانان سده‌های نخستین اسلامی با این مقبره را نشان داد.

برخی گزارش‌های موجود در منابع شیعه و اهل سنّت به روشنی می‌تواند زوایایی از تاریخ فرهنگی مقبره بقیع را روشن کند. برای نمونه می‌توان به گزارش دفن یونس‌بن یعقوب بجلی در قبرستان بقیع اشاره کرد؛ براساس برخی گزارش‌ها[۴] در هنگام وفات یونس‌بن یعقوب بجلی ـ از اصحاب حضرت کاظم (ع) در نیمه دوم سده دوم هجری در مدینه ـ درباره دفن وی در قبرستان بقیع چالشی ایجاد شد. این گزارش نشان می‌دهد از دیدگاه اهل مدینه دفن کسی که مدنی نبود و یا دست کم حجازی نبود در قبرستان بقیع جائز نبود. این مسأله تا بدان حد جدی شد که امام رضا (ع) به دست‌اندرکاران مراسم تدفین وی اعلام کردند، در صورت مخالفت اهل مدینه با این اقدام، به آنها گوشزد شود که او غلام امام صادق (ع) در مدینه بوده است و صرفا برای مدتی در عراق ساکن بوده است؛ ایشان در تعبیری صریح‌تر و تندتر به دست‌اندرکاران تدفین توصیه کردند که حتی در صورت ممانعت اهل مدینه، آنها را تهدید به واکنش مشابه درخصوص غلامان آنها کنند. گزارش مزبور به خوبی حاکی از ممنوع بودن خاکسپاری غیرمدنی‌ها و یا دست کم غیرحجازی‌ها در قبرستان بقیع تا اواخر سده دوم هجری است، ممنوعیتی که به نظر می‌رسد با گذشت حدود ۲۰۰ سال از وفات پیامبر(ص) همچنان پابرجا بود و به عنوان یک آئین تدفینی مورد توجّه در مدینه می‌توانست موجب بروز برخی تنش‌ها در این شهر شود. گزارش‌های‌ دیگری نشان ‌می‌دهد که قبرستان بقیع از همان زمان حیات پیامبر اسلام (ع) محل رفت و آمد و مکالمه ایشان بوده است و حتی گاهی ایشان با همراهی جبرئیل برای زیارت اموات و احیانا مکالمه با ایشان به این قبرستان مراجعه می‌کرده‌اند.[۵] 

گزارش دیگری تصریح می‌کند که پیامبر هر بعد از ظهر پنجشنبه همراه با گروهی از یارانشان به قبرستان بقیع مدینه می‌رفتند و به اموات سلام می‌دانند و آنها را زیارت‌ می‌کردند. این گزارش احتمالا از کهن‌ترین گزارش‌هایی است که نشان می‌دهد چگونه از همان سال‌های آغازین هجری زیارت مقابر و حتی سلام دادن به اموات یکی از مناسک و آداب رایج در جامعه مسلمانان بود.[۶] 

بر این اساس به نظر می‌رسد که پی‌گیری طرح کلانی با عنوان «تاریخ فرهنگی مقبره بقیع در نخستین سده‌های اسلامی» یکی از فعالیت‌های علمی بسیار ضروری باشد که متأسفانه تاکنون به آن توجهی نشده است. [۷] این پژوهش به طور خاص باید دست کم سه سده نخست و در حالتی بهتر پنج سده نخست هجری را پوشش دهد، گرچه می‌توان گفت که ما از تاریخ فرهنگی این مقبره حتی تا اوایل دوره صفویه هم درک دقیقی نداریم.

این یادداشت پیشتر در سومین شماره سالنامه بهاریه وابسته به مؤسسه میراث اسلامی منتشر شده است

 


[۱] برای آشنایی با منابع تاریخ مدینه، نک: کتابشناسی تاریخ مدینه، در: میقات حج، ش۲۳، ش۱۳۷۷، ص۱۷۲.

[۲] منابع عربی: تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، از احمد یاسین الخیاری؛ فصول، فی تاریخ المدینه، از علی حافظ؛ المدینه المنوره بین الماضی و الحاضر، از ابراهیم عیاشی؛ آثار المدینه المنوره، از عبدالقدوس انصاری؛ الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین، از محمد غالی شنقیطی؛ فضائل المدینه المنوره، از خلیل ملا خاطر؛ رسائل فی تاریخ المدینه، به کوشش حمد جاسر؛ الاحادیث الوارده فی فضائل المدینه، صالح رفاعی؛ التاریخ الشامل للمدینه المنوره، از عبدالباسط بدر.

منابع فارسی: آرمیدگان در قبرستان بقیع، نشر مشعر؛ بقیع در بستر تاریخ، نشر مشعر؛ تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، مشعر؛ دانشنامه بقیع شریف.

منابع لاتین:

Munt, Harry. The Holy City of Medina: Sacred Space in Early Islamic Arabia. Cambridge University Press, 1920.

Halevi, Leor. Muhammad’s Grave: death rites and the making of Islamic society. Columbia University Press, 2011.

[۳] نک:گرامی، سیدمحمدهادی، گفتمان‌های حدیثی نزد جریان‌های متقدم امامیه با رویکرد تاریخ اندیشه، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۵ش، بخش مقدمه.

[۴] قال أبو النضر: سمعت علی بن الحسن یقول: مات یونس بن یعقوب بالمدینه فبعث إلیه أبو الحسن الرضا (ع) بحنوطه و کفنه و جمیع ما یحتاج إلیه و أمر موالیه و موالی أبیه و جده أن یحصروا جنازته و قال لهم: هذا مولى لأبی عبد الله (ع) کان یسکن العراق و قال لهم احفروا له فی البقیع فإن قال لکم أهل المدینه إنه عراقی و لا ندفنه فی البقیع: فقولوا لهم هذا مولى لأبی عبد الله (ع) و کان یسکن العراق فإن منعتمونا أن ندفنه بالبقیع منعناکم أن تدفنوا موالیکم فی البقیع و وجه أبو الحسن علی بن موسى (ع) إلى زمیله محمد بن الحباب و کان رجلا من أهل الکوفه: صل علیه أنت (رجال کشی، ص۳۸۶).

[۵] عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: أَتَى جَبْرَئِیلُ ع إِلَى النَّبِیِّ ص فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَأَخْرَجَهُ إِلَى الْبَقِیعِ‏ فَانْتَهَى إِلَى قَبْرٍ فَصَوَّتَ بِصَاحِبِهِ فَقَالَ قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ فَخَرَجَ مِنْهُ رَجُلٌ مُبْیَضُّ الْوَجْهِ یَمْسَحُ التُّرَابَ عَنْ وَجْهِهِ وَ هُوَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ عُدْ بِإِذْنِ اللَّهِ ثُمَّ انْتَهَى بِهِ إِلَى قَبْرٍ آخَرَ فَصَوَّتَ بِصَاحِبِهِ وَ قَالَ لَهُ قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ فَخَرَجَ مِنْهُ رَجُلٌ مُسْوَدُّ الْوَجْهِ وَ هُوَ یَقُولُ وَا حَسْرَتَاهْ وَا ثُبُورَاهْ ثُمَّ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ عُدْ إِلَى مَا کُنْتَ بِإِذْنِ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ یَا مُحَمَّدُ هَکَذَا یُحْشَرُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ الْمُؤْمِنُونَ یَقُولُونَ هَذَا الْقَوْلَ وَ هَؤُلَاءِ یَقُولُونَ مَا تَرَى‏ (الزهد، ص۹۴؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۳).

[۶] عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَخْرُجُ فِی مَلَإٍ مِنَ النَّاسِ مِنْ أَصْحَابِهِ کُلَّ عَشِیَّهِ خَمِیسٍ إِلَى بَقِیعِ‏ الْمَدَنِیِّینَ فَیَقُولُ ثَلَاثاً- السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الدِّیَارِ وَ ثَلَاثاً رَحِمَکُمُ اللَّهُ ثُمَّ یَلْتَفِتُ أَصْحَابَهُ وَ یَقُولُ هَؤُلَاءِ خَیْرٌ مِنْکُمْ فَیَقُولُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِمَ آمَنُوا وَ آمَنَّا وَ جَاهَدُوا وَ جَاهَدْنَا فَیَقُولُ إِنَّ هَؤُلَاءِ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ‏ وَ مَضَوْا عَلَى ذَلِکَ [وَ أَنَا عَلَى ذَلِکَ‏] شَهِیدٌ وَ أَنْتُمْ تَبْقَوْنَ بَعْدِی وَ لَا أَدْرِی مَا تُحْدِثُونَ بَعْدِی (کامل الزیارات، ص۳۲۰).

[۷] چندی است که پیگیری این طرح توسط اینجانب با حمایت مؤسسه میراث اسلامی آغاز شده است.

این متن پیشتر در نشریه بهاریه منتشره توسط موسسه میراث اسلامی، منتشر شده بود.

  برچسب ها: قرون متقدم، تاریخ فکر، مطالعات فرهنگی، تاریخ نگاری، زیارت، بقیع، تاریخ جهان اسلام
٦٠١ بازدید

مطالب مرتبط

۱۴۰۱/۰۴/۱۱

کارگاه تدوین (سطح مقدماتی تا متوسط): تدوین تلویزیونی


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۴/۰۵

خدمات کاربردی آکادمی طومار اندیشه در راستای حضور بهتر و بیشتر دانش‌پژوهان ایرانی جهت عرضه آثار پژوهشی در آکادمیای بین الملل


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۴/۰۱

کارگاه آموزشی و مهارتی نگارش علمی-پژوهشی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی (پایان نامه، مقاله، طرح پژوهشی، پروژه و …)


بیشتر بخوانید

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

تماس با ما

 

 

از مسیر ارتباطی زیر با ما در تماس باشید:

رایانامه : [email protected]

|می‌خواهم از طومار اندیشه حمایت کنم|

عضویت در خبرنامه

جهت اطلاع از بروزرسانی های سایت ایمیل خود را ثبت نمایید.

تماس با ما







[recaptcha]
تمامی حقوق برای طومار اندیشه محفوظ است.