Tomat AndishehTomat AndishehTomat AndishehTomat Andisheh
  • خانه –
  • جستارها و یادداشت ها –
    • صفحات پژوهشگران
            • آستانگی
            • آگورا
            • اتوپیا
            • اسلام‌ پژوهی
            • افق مبین
            • بیاض: یادداشت هایی در مردم شناسی شیعه
            • تاریخ اندیشۀ دینی
            • تاریخ‌نگاری
            • تلفیق دانش
            • جستارهای تاریخی
            • حبه‌های نقره فام
            • خوانشها
            • خیلی گذشته، خیلی حالا
            • زبان و ادبیات قرآن
            • شاه شوریده‌سران
            • طاوس
            • سایر نویسندگان
            • فرهنگ روش
            • محمدرضا عشوری مقدم
            • مدهامّتان
            • مطالعات فرهنگ رضوی
            • مهر داد
            • مواسات
            • میراث مکتوب شیعه
            • واژه ها و معناها
            • پیشینه
            • گزارش کتاب تاریخ
    • موضوعات
          • ادب و هنر
          • اقتصاد و مدیریت
          • تاریخ و نسخ خطی
          • زبان‌شناسی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • علوم اجتماعی
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • مطالعات ادیان و اسلامی
          • مطالعات قرآنی
  • فرصت‌های آکادمیک –
    • کشور –
          • آذربایجان
          • آفریقای جنوبی
          • آلبانی
          • آلمان
          • آمریکا
          • اتریش
          • اردن
          • ارمنستان
          • ازبکستان
          • اسپانیا
          • استرالیا
          • استونی
          • اسکاتلند
          • اسلواکی
          • اسلوونی
          • افغانستان
          • الجزائر
          • امارات متحده عربی
          • اندونزی
          • انگلستان
          • اوکراین
          • اوگاندا
          • ایتالیا
          • ایران
          • ایرلند
          • ایرلند شمالی
          • بروئنی
          • بلژیک
          • بلغارستان
          • بنگلادش
          • بوسنی و هرزگوین
          • پاکستان
          • پرتغال
          • تایلند
          • تایوان
          • ترکیه
          • تونس
          • جمهوری آذربایجان
          • جمهوری چک
          • چین
          • دانمارک
          • روسیه
          • رومانی
          • ژاپن
          • سنگاپور
          • سوئد
          • سوئیس
          • سودان
          • عراق
          • عربستان
          • عمان
          • فرانسه
          • فنلاند
          • قبرس
          • قرقیزستان
          • قزاقستان
          • قطر
          • کانادا
          • کره‌جنوبی
          • کرواسی
          • کویت
          • گرجستان
          • لبنان
          • لهستان
          • لوکزامبورگ
          • لیتوانی
          • مالت
          • مالزی
          • مجارستان
          • مراکش
          • مصر
          • مغرب
          • مقدونیه
          • مکزیک
          • نروژ
          • نیوزیلند
          • هلند
          • هند
          • هندوستان
          • هنگ‌کنگ
          • ولز
          • ونزوئلا
          • یونان
    • موضوع –
          • مطالعات قرآنی
          • زبان‌شناسی
          • فقه و حقوق
          • فلسفه و روش شناسی علوم انسانی
          • شیعه‌شناسی و ایران­‌شناسی
          • اقتصاد و مدیریت
          • ادب و هنر
          • مطالعات منطقه‌ای
          • علوم سیاسی و ارتباطات
          • تاریخ و نسخ خطی
          • مردم­‌شناسی و مطالعات فرهنگی
          • علوم اجتماعی
          • مطالعات ادیان و اسلام
    • گونه –
          • استاد مدعو استادی موقت در دانشگاه (Non-Tenure Track Professorship/lecturer/instructor)موقعیتی تدریسی در دانشگاه است که بر اساس نیاز دانشگاه به مدرسی در زمینه‌ای خاص، تعریف می‌شود. این موقعیت تدریسی مدت زمان مشخصی دارد و در این مدت، استاد موقت به تدریس در زمینه مورد نظر دانشگاه می‌پردازد و بعد از پایان مدت تحصیل، دانشگاه تعهدی نسبت به وی ندارد. این استاد در زمان تدریس در دانشگاه ماهانه حقوق دریافت می‌کند.
          • اعلام برنامه دکتریبرنامه ای که دانشجو با شرکت در آن موفق به اخذ درجه دکتری (PhD) می‌شود. این برنامه در کشورهای اروپایی و استرالیا دست کم سه‌ سال و غالبا فاقد درس‌های اجباری است. درمواردی که چنین چیزی ـ یعنی درس اجباری برای دوره دکتری ـ وجود دارد ـ مانند برخی برنامه‌های دکتری‌ جدید در آلمان ـ غالبا درس نمره‌ای ندارد و ارائه گواهی گذراندن درس کافی است. در کشورهای آمریکای شمالی برنامه دکتری، دست کم پنج سال به طول می انجامد و شباهت زیادی با دوره‌های دکتری ایران دارد. به این ترتیب دانشجو موظف به گذراندن درس‌هایی با نمره‌های مؤثر، امتحان جامع شفاهی و دفاع از رساله دکتری خود می‌باشد. اخیرا بسیاری از برنامه‌های دکتری در کشورهای حوزه اسکاندیناوی، خود را به الگوی برنامه‌های آمریکای شمالی نزدیک کرده‌اند و دوره‌های دکتری با درس‌‌های اجباری و مدت زمان نسبتا طولانی‌تر نسبت به سایر کشورهای اروپایی برگزار می‌کنند.
          • اعلام برنامه کارشناسی ارشدکارشناسی ارشد عموماً به صورت یک‌ساله و یا دوساله ارائه می‌شود. دوره‌های یک‌ساله عموما فاقد پایان‌نامه و دوره‌های دو ساله دارای پایان‌نامه می‌باشد. در برخی کشور‌های تنها با گذراندن دوره کارشناسی ارشد دو ساله و ارائه پایان‌نامه است که می‌توان دوره دکتری (PhD) را شروع کرد. در بریتانیا دوره‌ کارشناسی ارشد خاصی با عنوان (Mphil) وجود دارد که در صورت طی آن، مدت زمان تحصیل دوره دکترا قدری کاهش می‌یابد.
          • اعلام یا راه اندازی وب سایتوب‌سایت‌های علمی توسط فرد و یا افرادی برای ترویج و پیشبرد زمینه علمی خاصی راه اندازی می‌شوند. وب‌سایت‌ها گاه توسط فرد و افراد و گاه به واسطه تصمیم موسسه‌ای فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
          • بودجه پژوهشیبودجه پژوهشی (Research Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او پژوهش خاص را به سامان برساند. معمولاً بودجه‌های پژوهشی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بودجه سفر علمیبودجه سفر علمی (Travel Grant)، مبلغی است که توسط دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و فرهنگی، به دانشجو و یا استاد پرداخت می‌شود تا او در نشستی علمی شرکت کند و یا برای مدتی معلوم، به پژوهش در مکانی خاص بپردازد. معمولاً بودجه‌های سفر علمی به صورت رسمی اعلام می‌شود و دانشجویان و اساتید متقاضی برای دریافت آنها، مدارک خود را ارسال می‌کنند. کمیته‌ای علمی، افرادی را انتخاب و بودجه سفر علمی را در اختیار آنان قرار می‌دهد.
          • بورسیه دکتراکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره دکتری برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است وهمچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. ویژگی اصلی این کمک هزینه این است که تعهّد شغلی برای دریافت کننده ایجاد نمی‌کند و دریافت کننده صرفا دانشجویی است که موظّف است با آن مبلغ تحصیل خود را به سرانجام برساند. در مواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • بورسیه کارشناسی
          • بورسیه کارشناسی ارشدکمک هزینه تحصیلی که به دانشجوی دوره کارشناسی ارشد برای پوشش دادن هزینه‌های زندگی و یا تحصیل پرداخت می‌شود. میزان و شکل پرداخت این کمک هزینه براساس تعریفی که برای آن شده است و همچنین کشورهای مختلف می‌تواند شرایط و ویژگی‌های متفاوتی داشته است. درمواردی ادامه دریافت بورسیه منوط به ارائه گزارش کار و ارزیابی‌های دوره‌ای است.
          • جایزه علمیجایزه‌های علمی، عنوان عامی برای گونه‌های مختلفی از تشویقاتی هستند که ازدانشجویان، اساتید و یا پژوهشگران مستقل، به سبب ارائه برخی آثار علمی، اعم از کتاب، پایان‌نامه و یا مقاله صورت می‌گیرد. جایزه‌های علمی عمدتاً توسط موسسات و بنیادهای علمی ارائه می‌شوند و معمولاً مبلغ مشخصی پول هستند. در بسیاری موارد، ارائه جایزه به صورت رسمی اعلام می‌شود، افراد واجد شرایط برای دریافت آنها اقدام می‌کنند و در نهایت افرادی به عنوان منتخب، برنده این جوایز می شوند.
          • دستیار پژوهشیدستیاری پژوهشی (Research Associate) فرصتی است دانشگاهی که به شماری از دانشجویان مقاطع مختلف و نیز پژوهشگران غیر دانشجو اعطا می‌شود. فرصت دستیاری پژوهشی، توسط گروه‌های آموزشی در دانشگاه‌های مختلف جهان اعلام می‌شود و کسانی که به عنوان دستیار پژوهشی انتخاب شوند، موظف به همکاری با یک استاد دانشگاه در پروژه مخصوصی هستند. به دستیاران پژوهشی از محل بودجه اختصاص یافته برای آن پژوهش، دستمزد پرداخته می شود.
          • دوره های کوتاه مدتدوره‌های غالبا پژوهشی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و یا حتی اساتید این امکان را فراهم می‌کنند که در یک بازه زمانی مشخص در یک مرکز دانشگاهی و یا پژوهشی دیگر به مطالعه و پژوهش بپردازند. در این دوره‌ها غالبا شرکت‌کنندگان نیز موظف هستند که نتایج پژوهش خود را دست کم در قالب یک یا چند سخنرانی ارائه کنند. شماری از این دوره‌ها تمام یا بخشی از هزینه‌های داوطلب (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند.
          • شغل استادیاستادی دانشگاه (Tenure Track Professorship) به عنوان یک شغل، یکی از مهم ترین گونه‌های فعالیت آکادمیک است. افراد دارای مدرک دکترا و یا فوق دکترا، معمولاً بر اساس فراخوانی عام توسط دانشگاه، برای در اختیار گرفتن یک موقعیت دانشگاهی، مورد مصاحبه قرار می‌گیرند. همچنین پیشینه تحقیقاتی و علمی ایشان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. افراد منتخب ابتدائاً برای یک دوره پنج ساله آزمایشی (Tenure Track) به استخدام دانشگاه در می‌آیند و بعد از پنج سال و بر اساس رای کمیته علمی دانشکده و دانشگاه، از کار برکنار و یا به صورت دائم در دانشگاه مشغول به تحصیل خواهند شد. در حال حاضر در کشور آلمان ورود به کرسی استادی منوط به گذراندن دوره فوق دکتری آلمانی (habilitation) و يا دوره استادیاری آلمانی (juniorprofessorship) است.
          • شغل دکتراشغل پژوهشی ـ آموزشی است که شاغل در صورت اتمام موفقیت‌آمیز دوره شغلی خود، حائز درجه دکتری نیز می‌شود. شغل دکتری دست‌کم شامل نوشتن رساله پژوهشی دکتری می‌شود و علاوه بر آن گاهی وظایف آموزشی و حتی اداری نیز به فرد شاغل محول می‌شود. تفاوت اصلی شغل دکتری با بورسیه دکتری، تعهد شغلی و کاری است که برای دانشجو ایجاد می‌شود و او موظف است در زمان‌های خاصی در جای خاصی حضور داشته باشد. با این حال در کشورهایی که این موقعیت‌ها عرضه می‌شود، نرخ متوسط حقوق دریافتی برای شغل دکتری، از بورسیه دکتری بیشتر است. در حال حاضر شغل دکتری غالباً در کشورهایی مثل آلمان، سوئیس، هلند، اتریش، بلژیک، لوگزامبورگ و کشورهای اسکاندیناوی عرضه می‌شود. دریافت‌کنندگان شغل دکتری، بعد از پایان دوره، برای اخذ اقامت دائم و یا شهروندی آن کشورها، عموماً از موقعیت‌ بهتری برخوردار خواهند بود.
          • فراخوان کتابفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا کتاب خود را ارسال کنند. این فراخوان غالبا توسط ناشران کتاب‌های دانشگاهی برای سری یا موضوع خاصی که به طور سلسله‌وار چاپ می‌کنند، اعلام می‌شود.
          • فراخوان مقالهفراخوانی است که در آن از پژوهشگران مرتبط با یک حوزه مطالعاتی درخواست می‌شود تا پژوهش‌ها و مقالات خود را ارسال کنند. این فراخوان می‌تواند برای یک کتاب و یا شماره خاصی از یک مجله باشد.
          • فوق دکترافوق دکترا (Postdoc) دوره‌ای معمولا یک تا سه ساله است که دانشجویان بعد از به پایان بردن دوره دکترا، آن را می‌گذرانند. فرصت‌های فوق دکترا بعد از دریافت مدرک دکترا قابل ورود هستند، اما دانشجویان دکترا حدود شش ماه قبل از دفاع از پایان‌نامه دکترای خود. برای این فرصت اقدام می‌کنند. دانشجویان مقطع فوق دکترا، در این دوره، می‌باید به پژوهش و یا تدریس بپردازند، اما در کلاسی به عنوان تحصیل، شرکت نمی‌کنند. این دانشجویان همچنین از دانشگاه به صورت ماهیانه حقوق دریافت می‌کنند؛ چه اینکه فوق دکترا اساساً نوعی شغل است. فرصتهای فوق دکترا، به صورت متناوب توسط دانشگاه‌ها اعلام می‌شود و کمیته‌ای علمی آنها از میان متقاضیان، انتخاب می‌کند. فرصت های فوق دکترا معمولاً بسیار رقابتی است.
          • کارگاهکارگاه‌ها همان دوره‌های کوتاه مدت با هدف آموزشی هستند که به زمان خاصی اختصاص ندارند و در آن یک نوع تعامل جمعی قوی‌تر دوره‌های کوتاه مدت وجود دارد. علی الخصوص نوع ارائه‌هایی که اساتید دارند با ارائه‌های کنفرانس و دوره‌های کوتاه‌مدت متفاوت است؛ چرا که غالباً به شکلی است که به طور عملی شرکت‌کنندگان را درگیر محتوا می‌کند و از آنان خواسته میشود که کارهایی را در طول دوره با مشارکت جمعی تمرین کنند. در کارگاه‌ها غالباً تکیه کمتری بر بُعد تئوری ـ انتزاعی می‌شود و بیشتر یادگیری عملی مهارتها مدنظر است.
          • کنفرانساجتماع شماری از پژوهشگران که در آن پژوهش‌ها ارائه می‌شود. این ارائه می تواند به شکل سخنرانی ـ ارائه شفاهی و یا پوستر ـ باشد. براساس نوع، بزرگی و ماهیت، یک کنفرانس می‌تواند از یک تا چند روز به طول انجامد و در بردارنده یک الی ده‌ها پنل (بخش) باشد. هر یک از پنل‌ها به موضوع خاصی می‌پردازد و توسط دانشمندی متخصص آن موضوع اداره می‌شود.
          • مدارس فصلیمدارس فصلی دوره‌های کوتاه مدّت آموزشی هستند که در بازه زمانی خاصّی (مدرسه تابستانی، بهاری، پائیزی یا زمستانی) برگزار می‌شوند. موضوعاتی که در این مدارس ارائه می‌شود بسیار متنوع و براساس نیازها، خواسته و سلیقه برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان می‌تواند متفاوت باشد و حتی شامل مدارس تابستانی درخصوص فرهنگ و زبان یک کشور می‌تواند باشد. در مدارس فصلی گاهی شرکت‌کنندگان نیز موظف به ارائه پژوهشی در قالب یک سخنرانی کوتاه هستند و گاهی چنین الزامی وجود ندارد. شماری از مدارس فصلی تمام یا بخشی از هزینه‌های مدرسه (ثبت‌نام، سفر و اسکان) را برای شرکت‌کنندگان بر عهده می‌گیرند. مدارسی که اقدام پوشش هزینه‌ها می‌کنند معمولا از دسته‌ای هستند که انتظار دارند شرکت‌کنندگان، ارائه پژوهش و یا افزوده دیگری برای دوره داشته باشند.
  • فصلنامه آفاق شیعه –
  • خدمات –
  • اخبار –
  • آکادمی طومار –
  • تقویم آکادمیک –
  • تماس با ما و درباره ما –
  • مهر داد (محمدعلی طباطبایی)
بدعت (بخش اوّل)
۱۳۹۷/۱۲/۱۴
این اشعار سروده کیست؟
۱۳۹۷/۱۲/۱۴
معضلات پولی-بچاپشی!
  دسته بندی ها: فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی
۱۳۹۷/۱۲/۱۴
نویسنده: مهر داد

مجلات به اصطلاح علمی-پژوهشی در ایران، که برای کمک به نظام‌یافتگی و ضابطه‌مندی و بهبود کیفیت نشر دانش در کشور راه‌اندازی شدند، کم‌کم خودشان دارند تبدیل به یکی از معضلات علمی-پژوهشی کشور می‌شوند؛ چراکه از تمام کارکردهای اصلی‌شان تنها پایبندی به چند قاعدۀ صوری منسوخ را حفظ کرده‌اند و عملا تبدیل به سکوهایی فرمالیستی و تهی از محتوا برای ارتقاء یا دفاع شده‌اند. مشکلات این مجلات یکی دو تا نیست؛ اما یکی از مشکلاتی که عجالتا در اینجا می‌خواهم به آن بپردازم، مسئلۀ دریافت هزینه برای چاپ مقاله در این مجلات است؛ معضلی که هر چه به پیش می‌رویم، بزرگ‌تر و فراگیرتر می‌شود. تا جایی که اخیرا رقم‌هایی در حد یک میلیون و چهارصد هزار تومان برای چاپ یک مقاله طلب می‌کنند! چنین رقمی حتی برای اساتید و اعضاء هیئت علمی هم سنگین است، چه برسد به دانشجویان بی‌نوا؛ اما جدا از بحث مشکلات مالی که گریبان‌گیر همۀ ما هست، معتقدم اصولا پرداخت پول برای چاپ مقاله منجر به بی‌اعتباری نویسنده، مقاله و مجله می‌شود. در وضعیت کنونی، مجلات علمی ـ پژوهشی ما نسخۀ ارتقاءیافتۀ دکه‌های فراوان مقاله‌فروشی و پایان‌نامه‌نویسی در میدان انقلاب تهران هستند: پول می‌گیرند و مقاله چاپ می‌کنند.

زیرا از طرفی، نویسندگان به امتیاز چاپ مقاله در این مجلات نیاز دارند و بنابراین هر پولی برای چاپ هر مقالۀ ضعیفی خرج می‌کنند، و از طرف دیگر، مجلات هم به پول این نویسندگان نیاز دارند و بنابراین پس از مدتی کار به آنجا می‌رسد که با دریافت پول، هر مقاله‌ای سرانجام چاپ خواهد شد؛ چنان‌که امروزه با یک نگاه گذرا به سطح کیفی مقالات منتشرشده در این مجلاتِ به‌اصطلاح علمی ـ پژوهشی می‌بینیم که کار به انتشار چه نوشته‌های بی‌ارزشی کشیده است. در این میان، نویسندگانی که حرف علمی قابل توجهی دارند، اما توان پرداخت هزینۀ مورد درخواست این مجلات را ندارند، عملا از گردونۀ تولید علم خارج می‌شوند؛ مخصوصا با توجه به این واقعیت تلخ که مجلات ارزشمند و غیرعلمی-پژوهشی ما، یا یکی‌یکی در حال تعطیل شدن‌اند یا برای فرار از ورشکستگی در حال تبدیل به مجلات بی‌ارزش علمی-پژوهشی. این است داستان «مجلات علمی ـ پژوهشی» در کشور ما.

شاید برخی از مدیران این نشریات ادعا کنند که چنین رویه‌ای، یعنی دریافت هزینه برای چاپ مقاله، در تمام جهان وجود دارد و آنچه در کشور ما اتفاق می‌افتد پدیدۀ تازه‌ای نیست، بلکه نمونه‌برداری از الگوهای رایج در مجامع علمی معتبر در سطح جهان است؛ اما با عرض معذرت باید عرض کنم که آنچه در نشریات علمی معتبر بین‌المللی جریان دارد، دقیقا خلاف این رویه است: معتبرترین نشریات آنها هستند که هیچ وجهی بابت پذیرش و/یا چاپ مقاله دریافت نمی‌کنند و معمولا مجلاتی که برای چنین اموری پول دریافت کنند، با سوءظن نگریسته می‌شوند و خارج از دایرۀ مجلات معتبر قرار می‌گیرند.

ممکن است بگویند دریافت هزینه در مجلات ما به دلیل پیروی ما از سیاست بین‌المللی مجلات «دسترسی آزاد» (Open Access) است. این بدین معناست که مجلات با دریافت هزینه‌ای از نویسنده، امکان استفادۀ رایگان از مقاله را برای همۀ خوانندگان در سطح جهان فراهم می‌کنند. درست است؛ این سیاست اخلاق‌مدار، که دغدغه‌اش بهره‌مندی همۀ محققان از آخرین یافته‌های علمی است، عملا در بسیاری از مجلات معتبر بین‌المللی رعایت می‌شود؛ اما نکته اینجاست که این سیاست، استانداردها و ضوابط مشخصی هم دارد که باید دقیقا رعایت شوند و عدم پیروی از آنها باعث می‌شود نام مجله در فهرست مجلات بی‌اعتبار و سوءاستفاده‌گر قرار گیرد.

یکی از مهم‌ترین قواعد این مجلات این است که سیاست «دسترسی آزاد» هرگز نباید منجر به ایجاد مانع در راه انتشار مقالاتی شود که نویسندگان آنها توانایی پرداخت هزینه ندارند؛ بنابراین، همواره تأکید می‌شود که برای شناخت مجلات تقلبی و سوءاستفاده‌گر ببینید آیا آنها معافیت یا تخفیف‌های قاعده‌مند برای نویسندگانِ فاقد حامی دارند یا خیر. در اینجا شاید نیاز است نکته‌ای را توضیح دهم: در کشورهای غربی که چنین مجلاتی اخیرا زیاد شده‌اند، رسم بر این است که دانشگاه‌ها یا مؤسسات حامی پژوهشگر، تمام هزینه‌های مربوط به چاپ مقاله را متقبل می‌شوند و عملا خود نویسنده هیچ پولی از جیب خودش خرج نمی‌کند. طبق آماری که دکتر میشائلا پانتر از دانشگاه یِیل در سایت متخصصان آمریکایی مجلات (American Journal Experts) منتشر کرده، در مجلات دسترسی آزاد، تنها حدود ۵ الی ۱۲ درصد از نویسندگان بابت چاپ مقاله‌شان از جیب خرج کرده‌اند! بنابراین، در این مجلات، وضع از دو حال خارج نیست: یا نویسنده از طرف دانشگاه یا مؤسسۀ پژوهشی خاصی حمایت می‌شود که در این صورت هزینه‌ها را آن مؤسسه پرداخت می‌کند، و یا نویسنده فاقد حامی است که در این صورت مشمول قانون معافیت یا تخفیف قابل توجه می‌شود تا هزینه‌های چاپ، مانع از انتشار دانش نشود. برای مثال، سازمان پلاس (PLOS) که یکی از بزرگ‌ترین انتشارات با سیاست دسترسی آزاد است و دست‌کم ده مجلۀ علمی در رشته‌های مختلف منتشر می‌کند، در اینجا مفصل توضیح می‌دهد که چه کسانی و چگونه می‌توانند از این معافیت‌ها و تخفیف‌ها استفاده کنند. انتشارات معروف وایلی نمونۀ دیگری است که طبق سیاستش به طور خودکار به پژوهشگران ده‌ها کشور توسعه‌نیافته یا در حال توسعه معافیت یا تخفیف می‌دهد. از این نمونه‌ها ده‌ها مورد دیگر را هم می‌توان مثال آورد. به همین دلیل است که پیوسته تأکید می‌شود برای شناسایی مجلات «غارتگر» (predatory) ببینید که آیا برای پژوهشگرانی که مشکل مالی دارند، معافیت از پرداخت هزینه‌ها دارند یا خیر. اکنون کدام یک از مجلات ما چنین سیاستی دارند؟ با توجه به اینکه بیشتر نویسندگان مقاله برای چنین مجلاتی دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری هستند که هیچ حمایتی از دانشگاه یا مؤسسۀ خاصی دریافت نمی‌کنند و معمولا با مشکلات مالی دست به گریبانند، به نظر می‌رسد اساسا اتخاذ چنین رویکردی در مجلات ما منتهی به شیر بی یال و دم و اشکم خواهد شد؛ پس خلاصه آنکه اگر مجلات ما با ادعای پیروی از سیاست دسترسی آزاد چنین هزینه‌هایی را از نویسندگان طلب می‌کنند، حقیقت آن است که عملکردشان به گونه‌ای است که اتفاقا از نظر سیاست‌گذاران برنامۀ «دسترسی آزاد»، چنین مجلاتی «غارتگر و متجاوز» تلقی می‌شوند.[۱]

در اینجا صدای اعتراض سردبیران و مسئولان این مجلات بلند می‌شود که پس هزینه‌های انتشار مجله را از کجا در بیاوریم؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید ببینیم این هزینه‌ها برای چه خدماتی است. پاسخ‌ها این است: داوری، ویرایش، آماده‌سازی، و هزینه‌های جنبی ادارۀ مجله (حقوق پرسنل، هزینه‌های سایت و…). می‌توان تک‌تک دربارۀ این منبع این هزینه‌ها بحث کرد. من در اینجا، قصد پرداختن به همۀ این موارد را ندارم؛ تنها به یک مورد به عنوان مثال می‌پردازم تا روشن شود که در شیوۀ دانش‌پژوهی ما و دانش‌پژوهی رایج در جهان، تفاوت ره از کجاست تا به کجا. من در اینجا صرفا به بحث داوری می‌پردازم. به قصۀ پرغصۀ ویرایش هم در مقالۀ دیگری خواهم پرداخت. سایر هزینه‌ها هم که علی‌القاعده در مقابل اعتبار (و بالتبع پولی) که انتشار یک مجلۀ علمی-پژوهشی برای دانشگاه به همراه می‌آورد، چیزی نیست و بنابراین گمان نمی‌کنم نیاز به نوشتن مقاله‌ای مستقل داشته باشد (شاید هم داشت و خودم نوشتم!). پس بپردازیم به همان بحث هزینه‌های داوری.

در حال حاضر، اکثر قریب به اتفاق مجلات علمی ـ پژوهشی (دست‌کم در رشته‌های الهیات و فلسفه و ادیان، که من با آنها سر و کار دارم)، شرطشان برای ارسال مقاله به مرحلۀ داوری، پرداخت هزینه‌های داوری است که از ۵۰ هزار تومان تا ۳۰۰ هزار تومان متغیر است. توجیه صریح و آشکار سردبیران این است که این هزینه مستقیما به داوران پرداخت می‌شود و چیزی از آن به مجله نمی‌رسد؛ سهم مجله پس از داوری و پذیرش مقاله جداگانه دریافت می‌شود که آن هم تا مدتی پیش دست‌کم بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان آب می‌خورد و تازگی با قیمت سکۀ طلا رقابت می‌کند!

اکنون این پرسش پیش می‌آید که مگر سایر مجلات علمی در جهان هزینۀ داوری را از کجا می‌آورند؟ این هزینه طبق برخی برآوردها سالانه حدود دو میلیارد یورو در سطح جهان است. این هزینه را چه کسی پرداخت می‌کند؟ حقیقت آن است که در عرف علمی جهان، هیچ هزینه‌ای از طرف مجله برای داوری پرداخت نمی‌شود. در واقع، ارزیابان مجلات علمی در سراسر جهان، این کار را بدون دریافت هیچ حق‌الزحمه‌ای انجام می‌دهند و اینکه در کشور ما باب شده که داوران برای ارزیابی هر مقاله مبلغی بین ۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان وجه نقد دریافت کنند، از نظر کسانی که با عرف علمی جهان آشنا هستند، پدیده‌ای بسیار عجیب و نادر است. در حقیقت، همۀ اساتید و پژوهشگران رشته‌های مختلف (به استثناء بعضی رشته‌ها، مثل اقتصاد!) داوری برای مجلات را جزء بدیهی‌ترین مسئولیت‌های علمی خود می‌دانند که هیچ گاه هم قرار نبوده بابتش پولی دریافت کنند؛ در واقع این کار کاملا «داوطلبانه»، «افتخاری» و «رایگان» انجام می‌شود.[۲] البته اگر بخواهیم دقیق‌تر به قضیه نگاه کنیم، این کار کاملا رایگان هم انجام نمی‌شود؛ تمام اساتید و پژوهشگران شاغل در مؤسسات آموزشی و پژوهشی، این قبیل کارها را به عنوان بخشی از خدمات پژوهشی‌شان و در ساعات کاری‌شان انجام می‌دهند و بابت آن گزارش رد می‌کنند و بابت آن گزارش حقوق یا مزایایی از قبیل ارتقاء دریافت می‌کنند. این قانون حتی در کشور ما هم وجود دارد (ن.ک: بند ۱۶ از مادۀ ۳ و بند ۵ از مادۀ ۴ آیین‌نامۀ ارتقاء اعضاء هیئت علمی). بنابراین، اساسا معلوم نیست که وقتی اساتید ما بر اساس میزان داوری‌هایی که کرده‌اند، مزایای مادی و معنوی دریافت می‌کنند، دیگر چرا باید علاوه بر آن یک دستمزد جداگانه هم دریافت کنند.

اکنون معلوم می‌شود که چرا حتی مجلات «دسترسی آزاد» بین‌المللی هم، هیچ گاه تا پیش از پذیرش مقاله وجهی از نویسنده طلب نمی‌کنند. عملا اتفاقی که در یک مجلۀ معتبر در سطح بین‌المللی می‌افتد این است که نویسنده تصمیم می‌گیرد که مقاله‌اش را برای یک مجلۀ «دسترسی بسته» بفرستد یا یک مجلۀ «دسترسی باز». در حالت اول، او هیچ مبلغی را بابت چاپ مقاله‌اش پرداخت نمی‌کند (مگر در حالات استثنایی، مثلا برای چاپ صفحات رنگی، یا طراحی صفحات خاص) و تمام مراحل چاپ مقاله برای او رایگان تمام می‌شود (روالی که اکنون در بیشتر مجلات علمی بین‌المللی رایج است). البته بعضی مجلات دسترسی بسته هم هستند (مثلا مجلات انتشارات معتبر بریل) که این اختیار را به نویسنده می‌دهند که با پرداخت مبلغ مشخصی، مقالۀ خودش را به طور خاص، از حالت دسترسی‌بسته خارج کند و به این وسیله گسترۀ انتشار آن را بسیار وسیع‌تر کند (این گزینه کاملا اختیاری است). اما اگر نویسنده مایل باشد که مقاله‌اش را در یک مجلۀ دسترسی باز منتشر کند، باز هم در مرحلۀ داوری هیچ مبلغی پرداخت نمی‌کند (فقط اگر درخواست معافیت یا تخفیف دارد، فرم مربوطه را هم از همان آغاز پر می‌کند) و فقط در صورتی که پذیرش قطعی برای چاپ مقاله گرفت، هزینۀ مربوط به انتشار رایگان آن را طبق نرخ‌ مصوب آن مجله پرداخت می‌کند.

بنابراین، روال عجیب و غلطی که در کشور ما باب شده، که مجلات از همان مرحلۀ داوری از نویسنده طلب وجه می‌کنند، هیچ بنیان علمی‌ای ندارد و از نگاه دانش‌پژوهانی که در حوزۀ سیاست‌های نشر پژوهش کار می‌کنند،[۳] عملی غیرقانونی، غیراخلاقی و غیرعرفی است که در نهایت منجر به تضعیف وزن علمی مجلات می‌شود.

اما غیرقانونی‌تر و غیراخلاقی‌تر از نگاه من این است که مجلاتی که تا دیروز سیاستشان چاپ رایگان مقاله بوده، یک شبه تغییر سیاست می‌دهند و تازه این سیاست جدید را عطف به ما سبق هم می‌کنند و به این ترتیب ناگهان برای نویسندگانی که مقالاتشان قبل از وضع این قانون خلق‌الساعه پذیرفته شده و به مرحلۀ چاپ قطعی رسیده بوده، شرط می‌گذارند که یا این هزینۀ طی‌نشده را پرداخت می‌کنید یا مقاله‌تان چاپ نخواهد شد! و نویسندۀ بی‌نوا که چندین ماه یا گاه چندین سال در انتظار چاپ مقاله‌اش بوده، اکنون چه راه دیگری جز تن دادن به این خواستۀ نامشروع دارد؟ با اینکه اگر از آغاز می‌دانست که سرانجام چنین پولی از او طلب می‌شود، از همان ابتدا مقاله‌اش را برای مجله‌ای رایگان یا ارزان‌تر می‌فرستاد. من نام این عمل زشت را دزدی بر سر گردنۀ علمی-پژوهشی می‌نامم و نمی‌دانم مدیرانی که بعضا خودشان داعیه‌دار اخلاق پژوهش هستند، چه توجیهی برای این بی‌اخلاقی آشکار دارند.

[۱] تنها شمار اندکی از مجلات علمی بین‌المللی با درجۀ علمی خیلی بالا، برای کاستن از حجم بسیار بالای تقاضاها و جلوگیری از ثبت مقالات ضعیف، که منجر به تضییع وقت سردبیر می‌شود، مبلغی را به عنوان «وجه ثبت مقاله» (Submission fee) یا حق عضویت (Membership fee) دریافت می‌کنند که البته بر اساس نرخ‌های پژوهشی اروپایی و آمریکایی، مبلغی بسیار ناچیز است. اما این مجلات هم در میان انبوه ژورنال‌های دانشگاهی، استثناء محسوب می‌شوند.

[۲] برای آشنایی با نگاه پژوهشگران سایر کشورها به این عمل افتخاری و دلایل آنها برای انجام این کار دشوار به صورت رایگان، برای نمونه نگاه کنید به بحث‌های درگرفته دربارۀ این موضوع، در این صفحه و این صفحه. برای دیدن نمونه‌ای از مخالفت‌های نظری با این رویه نگاه کنید به این صفحه و این صفحه. روشن است که در عمل، این مخالفت‌ها در حد تئوری است و آنچه عملا در سطح جهان رواج دارد، عدم پرداخت هزینه برای داوری است.

[۳] برای دیدن نمونه‌ای از مقالات پژوهشی دربارۀ هزینه‌های انتشار مجلات علمی ـ پژوهشی به این مقاله (مخصوصا ص۶) و این مقاله (مخصوصا ص۸، ردیف پایین جدول) نگاه کنید که در سراسر آنها، هیچ هزینه‌ای بابت داوری لحاظ نشده است؛ بلکه تصریح شده که عملیات داوری و عضویت در هیئت تحریریه کاری افتخاری و بدون هزینه برای نشریه است.

  برچسب ها: پژوهش، ادبیات علمی، موانع پژوهش
٣٤٢ بازدید

مطالب مرتبط

۱۴۰۱/۰۹/۰۷

کارگاه مهارت‌های پژوهش میدانی درباره تشیع در اروپا


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۶/۱۹

کارگاه آشنایی با موسسه «DAAD»؛ مهمترین مجرای ارتباط دانشگاهی با کشور آلمان


بیشتر بخوانید
۱۴۰۱/۰۴/۱۱

کارگاه تدوین (سطح مقدماتی تا متوسط): تدوین تلویزیونی


بیشتر بخوانید

3 دیدگاه ها

  1. مرتضی طباطبائی گفت:
    ۱۳۹۷/۱۲/۱۹ در ۱۰:۲۰ قبل از ظهر

    بسیار عالی و حرف دل همه دانشجویان. برادرانه به همه دانشجویان و اساتید هیئت علمی سفارش می کنم که تا حد ممکن از ارسال مقاله به این مجلات بپرهیزند و مجموعه مقالاتشان را در قالب کتاب چاپ کنند؛ هم لازم نیست پولی خرج کردند و بلکه پولی هم میگیرند، هم امکان خوانده شدن مطالبشان بیشتر می شود و سرانه مطالعه کشور را بالاتر می برد.
    نکته دیگری که باید ذکر شود این است که بعضاً هزینه ای که به اسم هزینه داوری یا ویرایش اخذ می شود، یا اصلاً به دست داور و ویراستار نمی رسد یا مبلغی بسیار بسیار ناچیزتر از آنچه اخذ شده به آنان داده می شود. این رویه را مثلاً بعضی مجلات دانشگاه اصفهان (تحت مدیریت پژوهشی جدید این دانشگاه در سه چهار سال اخیر) در پیش گرفته اند که رسماً خیانت در امانت است. شخصاً چه در بخش ویرایش و چه در بخش داوری، با چنین خیانتی مواجه شده ام. متأسفانه هیچ شفافیتی در نحوه هزینه کرد مبالغ نیز وجود ندارد و انگار ناف ما را با اختلاس و دزدی بریده اند.

    پاسخ
  2. سیروس گفت:
    ۱۳۹۷/۱۲/۲۱ در ۰:۲۵ قبل از ظهر

    در این خصوص وزارت علوم بایستی وارد عمل شده ترفیع اساتید، دفاع رساله دانشجویان را از چاپ مقالات در مجلات علمی پژوهشی خارج کند مطمئن باشید مجلات یکی پس از دیگری تعطیل خواهند شد ویا برای چاپ مقالات به التماس می افتند.حال چرا این کار صورت نمی گیرد زیرا اساتید و مسولین خود ذی نفع هستند.

    پاسخ
  3. پژوهشگر گفت:
    ۱۳۹۸/۰۱/۱۱ در ۲:۰۳ بعد از ظهر

    انصافا در رشته علوم سیاسی تعداد مجلاتی که طلب پول می کنند اندک است

    پاسخ

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

تماس با ما

 

 

از مسیر ارتباطی زیر با ما در تماس باشید:

رایانامه : toumareandisheh@gmail.com

|می‌خواهم از طومار اندیشه حمایت کنم|

عضویت در خبرنامه

جهت اطلاع از بروزرسانی های سایت ایمیل خود را ثبت نمایید.

تماس با ما


    [recaptcha]

    تمامی حقوق برای طومار اندیشه محفوظ است.