در بحث از چگونگی نزول قرآن کریم، جز به دست دادن روایات، بعضاً تأملاتی زبان‌شناختی نیز درباره تفاوت یا هم معنایی انزال و تنزیل مطرح شده است. در مروری بر قرائتهای مختلف و وجوه تبیین آنها توسط مفسران نخستین (از صحابه و تابعان)، می توان بازتابهایی را یافت از این احساس که ساخت «تفعیل» به صورت ضمنی بر معنای «تکثیر و تدریج» دلالت می کند؛ احساسی که در نسلهای بعد می توانسته است به عنوان خاستگاه و زمینه فرق گذاشتن میان معانی «انزال» و «تنزیل» به شمار آید. برای نمونه، قرائت «فَرَّقناه» در «و قُرآناً فَرَقناهُ لِتَقرَأهُ علی الناسِ علی مُکثٍ …» (إسراء، ۱۷/۱۰۶) ـ که به رغم غیر مشهور بودن، مورد پذیرش جمعی از بزرگان صحابه و تابعان قرار گرفته ـ این گونه تبیین و توجیه شده است که «فرَّقناه» یعنی «نزَّلناه شیئاً بعد شیئٍ» (به تدریج آن را نازل کردیم) (نکـ: طبری، ۱۵/۱۱۸ـ۱۱۹، سیوطی، الدر…،۴/۲۰۵، ابو حیان، ۶/۸۷).

فرق گذاشتن میان «انزال» و «تنزیل» بر اساس تمایز نهادن در معنای ضمنی ساختهای «افعال» و «تفعیل»، ظاهراً از آغاز سده دوم در میان زبان شناسان و قاریان (به ویژه قاریان زبان شناس)، مورد گفتگو بوده و به تدریج صورت بندی شده است. برای نمونه ابو عمرو بن العلاء (د۱۵۴ق) میان «نزَّل» و «أنزَل» فرق می گذاشته است، بدون اینکه وجه افتراق را بیان کند (ابن منظور، ۱۱/۶۵۶) و کسائی (د۱۸۹ق)، با فاصله یک نسل پس از ابو عمرو، با استناد به قرائت ابن مسعود ـ که قرائت مشهور «نُزِّلَ الملائکهُ تنزیلاً» (فرقان، ۲۵/۲۵) را «أنزَلَ الملائکهَ تنزیلاً» می خوانده (ابن منظور، همانجا، قرطبی، ۱۳/۲۴) ـ معتقد به عدم تفاوت اساسی در معانی این دو صیغه بوده است، اما بر اساس قیاس وجه تفاوت ضمنی آنها را در این دانسته که «نزَّل» در صیغه ای که بر تکثیر دلالت می کند (تفعیل) به کار رفته است (ابن منظور، همانجا). ابو عبیده معمر بن مثنّی (د۲۱۰ق) (نکـ: نیشابوری، ۲/۴۷۳) و ابو عبید قاسم بن سلاّم (د۲۲۴ق) (ص۲۲۲) نیز نظیر این دیدگاه را در مورد اختلاف قرائت «و قرآناً فَرَقناهُ/فَرَّقناهُ لِتَقرَأهُ علی الناسِ» ابراز داشته اند (برای نمونه های متأخرتر نکـ: راغب، ۵۰۹ـ۵۱۰، زمخشری، ۱/۳۳۶، قرطبی، ۱۳/۲۴ که هم معنایی انزال و تنزیل را در حد قولی ضعیف مطرح کرده است، قس: ابو حیان،۲/۳۹، ۶/۴۹۴ که با تحلیل کاربردهای قرآنی انزال و تنزیل هم معنایی آنها را نشان داده است).

اما مطالعه کاربردهای قرآنی فعلهای «أنزل» و «نزَّل» و ساختهای تصریفی آنها نشان از همسانی و عدم تفاوت در معنای آنها دارد. برای مثال «أنزل» و «نزَّل» در مورد پدیده‌های گوناگون اعم از «آب» (مثلاً نکـ: بقره، ۲/۲۲و۱۶۴، زخرف،۴۳/۱۱، ق، ۵۰/۹)، «رزق» (مثلاً نکـ: یونس، ۱۰/۵۹، غافر، ۴۰/۱۳)، «مَنّ و سَلوی» (مثلاً نکـ: بقره، ۲/۵۷، طه، ۲۰/۸۰)، «ملائکه» (مثلاً نکـ: انعام، ۶/۱۱۱، فرقان، ۲۵/۲۱) و «قرآن» با تعبیرهای مختلف «کتاب» (مثلاً نکـ: بقره،۲/۱۷۶و۲۱۳)، «ذکر» (مثلاً نکـ: حجر، ۱۵/۹، نحل، ۱۶/۴۴)، «قرآن» (مثلاً نکـ: فرقان، ۲۵/۳۲، طه، ۲۰/۲) و جز اینها به طور مشترک به کار رفته‌اند. در نمونه‌هایی خاص نظیر «أنزَلنا إلیک الذِکرَ لِتُبَینَ للنّاس ما نُزﱢلَ إلیهم» (نحل، ۱۶/۴۴) که «أنزَل» و «نزَّل» به طور مشترک برای نزول «ذکر» به کار رفته‌اند، و یا آیه «و قال الذین کفَرُوا لو لا نُزﱢلَ علَیه القرآنُ جملهً واحدهً …» (فرقان، ۲۵/۳۲) که «نُزﱢل» برای مفهوم نزول دفعی و یکپارچه (جمله واحده) قرآن به کار رفته، عدم تمایز در بار مفهومی این دو ساخت کاملاً آشکار است.

با این وجود، اگر به دنبال تمایزی صرفاً معناشناختی میان «انزال» و «تنزیل» نباشیم، می توان وجوهی از تمایز این دو ساخت را در نوع کاربردهای قرآنی آنها به دست داد. در مطالعه ای گذرا و به قصد تفکیک و مقایسه نوع کاربرد هر کدام از این ساختها، مشخص می شود که در قرآن کریم: اوّلاً، شمار موارد کاربرد صیغه های مختلف «انزال» سه برابر موارد کاربرد صیغه های مختلف «تنزیل» است؛ ثانیاً، از نظر میزان پراکندگی و نسبت کاربرد صیغه های ماضی به صیغه های طیف مضارع (مضارع، امر و مستقبل) اختلاف قابل ملاحظه ای میان موارد کاربرد این دو ساخت وجود دارد. از میان موارد پرشمار کاربرد صیغه های «انزال» فقط حدود ۱ درصد موارد به طیف مضارع (۱ مورد مستقبل و ۲ مورد امر) اختصاص دارد، در حالی که در کاربرد صیغه های «تنزیل» نسبتی متعادل میان موارد ماضی و مضارع وجود دارد (از مجموع موارد کاربرد صیغه های «تنزیل» حدود ۵۵ درصد موارد ماضی و ۴۵ درصد موارد مضارعند)؛ ثالثاً، از نظر ساخت مصدری فقط مصدر «تنزیل» (و نه «انزال»)، به کار رفته است.

همسانی معنای انزال و تنزیل از یک سو و اختلاف آن دو در میزان تداول، گستره و پراکندگی کاربردها از سوی دیگر، در گزارشهای مربوط به ضبط قرائات و مصاحف نخستین نیز بازتاب یافته است. برای نمونه، ضبط و قرائت رسمی «… و نُزِّلَ الملائکهُ تنزیلاً» (فرقان، همانجا)، بر طبق گزارشها، در مصحف مکه و قرائت ابن کثیر «نُنزِلُ الملائکهَ تنزیلاً» ضبط شده (ابن جزری، ۲/۳۳۴)، ابو عمرو آن را «نُزِلَ الملائکهُ تنزیلاً»، ابن مسعود «أنزَلَ الملائِکهَ» و ابی بن کعب، بنا به دو گزارش، «نُزِّلَت الملائکهُ» و «تَنَزَّلَت الملائکهُ» خوانده است (قرطبی، ۱۳/۲۴)، در حالی که در همه این قرائتها «تنزیلاً» بدون تغییر و تطبیق با فعل به کار رفته است.

* این متن بخشی است از مقاله «تنزیل» که در دائره المعارف بزرگ اسلامی (ج۱۶، صص۲۱۶-۲۲۰) چاپ شده و به صورت آنلاین (اینجا) قابل مطالعه است.