عین- جهان اجتماعی از طریق اراده و آگاهی افراد به وجود می‌آید و هیچ یک از انسانها به تنهایی جهان پیرامون خود را سامان نمی‌دهد. نظام‌های معانی از مشارکت افراد در هدف ها، آرمانها، ارزش‌ها، کنش‌ها و معانی پیوسته با یکدیگر به وجود می‌آید. هر یک از ما همواره در جهانی دیده می‌گشاید که پیش از او توسط گذشتگان پدید آمده است. در این جهان باورها، عقاید، ارزش‌ها، مقررات، هنجارها، نهادها و محصولات و صنایع فرهنگی و تمدنی از پیش شکل گرفته است.

هر جهان اجتماعی همان‌گونه که با مبانی و علل وجودی خود پدید می‌آید، معلول‌ها و لوازم خود را نیز به دنبال می‌آورد و به همین دلیل، الزامات و پیامدهای جهانی که در آن متولد شده‌ایم، سایه خود را بر وجود ما می‌گستراند. ما با آن که جهان پیرامون خود را ایجاد نکرده‌ایم، یک کنشگر مستقل نسبت به جهانی که در آن متولد شده‌ایم، نیستیم.

همیشه شاهد تزاحم جهان مختلف اجماعی با یکدیگر بوده ایم و امروز بیشتر از دیروز. پیرامون انسان امروز را امواج الکترونیکی فراگرفته که با داشتن یک دستگاه مبدل ساده، می توان آنها را تبدیل به تصاویر نمود. تصاویر ساخته و پرداخته افکار انسانها هستند و می توانند به مشرق فکری و یا مغرب اندیشه ای مرتبط باشند. پس علاوه بر وسعت دید، فهم آدم امروز را تصویری تر از پیش می توان دانست چرا که نسبت به قبل با تصویر بیشتری ارتباط بصری دارد. هرچه تصاویر آمیختگی بیشتری با هنر داشته باشد، قدرت تاثیرگزاری بیشتری دارد. هرچند امروزه بسیاری از تصویرپردازیها را به عنوان هنر می دانند و می نامند. اما خاستگا هنر چه ارتباطی با نوع تعامل ما جهانهای مختلف اجتماعی دارد؟

ملاصدرا برای آدمی سه قوا را در نظر می گیرد. قوه احساس که عالم مشهودات را درک می کند. قوه عقل که برای فهم عالم غیب مورد استفاده واقع می شود و مجرای ارتباطی ما با این عالم است و نیز قوه خیال که برزخ میان عقل و حس است. قوه خیال برهه لازمان و لامکان استفاده انسانی است که می توان انواع هنر انسانی را برآمده از آن دانست. چرا که قابلیت دارد به هر طرف که بخواهد برود. پای در حس داشته باشد و سر در گریبان عقل فرو برد. پس می توان هنر مشرق و مغرب را با قرار گرفتن در جایگاه خیال و نه بر بام خیال، مطالعه نمود.

هنر شرقی و یا به بیان بهتر هنر اسلامی که در جغرافیای فلات ایران به وجود آمده از خیالی سرچشمه می گیرد که تلاش می کند به نور عقل برسد. پس شیرین و فرهاد، وامق و عذرا و مجنون و لیلا، تنها یک ماجرای عشقی ساده انگارانه نیست. حکایت از سرگشتگی و گم گشتگی نوع بشر دارد که در شرق متولد شده اند. حکایت از جدایی و نای نی و سر تنها بودن در میان تن ها؛ و حکایت پیچیده دور شدن از اصل و اساس.

 اما در مغرب زمین که پای در حس دارد و تجربه و عقل برهانی به فراموشی سپرده شده، خیال هنرمند به عالم محسوسات گام می نهد. آنچه او از عشق درک می کند و به تصویر می کشد، مبتنی بر غریزه هایی است که حس می شوند. پس تصویر او باید سرشار از رسیدن های محسوس باشد؛ و چون هنر خاصیت تفننی صرف پیدا می کند و به جای هنر تعقلی می نشیند، باید به گونه ای باشد که مخاطب نیز لذت ببرد. از این روست که به عنوان نمونه در سینمای مغرب زمین، رومئو و ژولیت هم باید به هم برسند و از هم لذت جسمانی برند. نوع بشر که محسوسات را بهتر می پذیرد و می طلبد، به سمت هنر تفننی مایل می شود و این یک رمز پرمخاطب بودن هنر غرب است. هنری که با استفاده از صنعت فرهنگ جهانی شده و تصویرهایی که با آموزش نهان و پنهان، ما را نیز کم کم ملزم به رسیدن می نماید؛ اما باید دانست آنجا جهان رسیدن ها و اینجا عالم نـ رسیدن هاست. آنجا جهان چون خود را محدود به دنیا کرده و اینجا عالم چون با عقبی فزونی یافته. ما با کدام جهان قد خواهیم کشید؟

شین- برای هر موجود عوالمی از وجود را می توان بر شمرد. از نگاه نافذ حکیم صمدانی ملاصدرای شیرازی، سه عالم کلی وجود تحقق دارد:

 ۱) عالم محسوسات که همان عالم دنیاست و حادث، فسادپذیر و قابل رویت است.

۲) عالم تخیلات، که سرشار از صور و نظیر عالم محسوسات اما عاری از ماده است.

۳) عالم معقولات که عاری از ماده و خواص مادی است.

 انسان نیز از منظر او حقیقتی است که بالقوه این عوالم در او به همدیگر رسیده اند و او در میان این عوالم قرار گرفته است. از این رو سه نوع ادراک را که مقدمه مهمی برای شناخت است برای انسان می توان احصاء نمود:

اول) ادراک حسی: در این مرتبه، صورت مدرَک در ماده وجود دارد و مدرک صورت را با هیئات مخصوص محسوسات در می‌یابد.

دوم) ادراک خیالی: و آن ادراک شیء است با همان خصوصیات و کیفیات ادراک حسی، با این تفاوت که در خیال، ماده شیء برای حواس ظاهری حضور ندارد.

سوم) ادراک عقلی: و آن ادراک شیء است از حیث ماهیت آن به نحو کلی.

با این معنا شناسی می توان سه واژه را باز شناسی کرد. آنچه به عنوان واقعیت نام می بریم و می شناسیم به گروه اول متعلق است. مجاز که پایی در واقعیت دارد را عالم خیال راهبری می کند و حتی فضای مجازی امتدادی است از این ساحت وجودی انسان. حقایق و حقیقت عالم وجود هم در مرتبه سوم تعریف می گردد و توسط آدمی با ادراک عقلی، فهم می شود.

سوال اینجاست که با این تعاریف در نظام فلسفی جامعوی صدرایی فصل و وصل، نزدیکی و جدایی و عشق و نفرت چه جایگاهی دارد و او چگونه به این واژه ها معنا و مفهوم می بخشد؟ او بر عشق تاکید می کند و معتقد است:

«و نحن نشاهد ترتب هذه الغایات الی ذکرناها فلا محاله یکون وجود هذا العشق فی الانسان معدودا من جمله الفضایل و المحسنات لا من جمله الرذایل و السیئات.»

در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد / عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه ای کرد رخت، دید ملک، عشق نداشت / عین آتش شد ازین غیرت و بر آدم زد

(حافظ شیرازی)

 او از عشق دانی آغاز می کند و معتقد است عشق مجازی با فارغ کردن دل از حزن و غم غیر محبوب، جان را برای رویت جمال و جلال جل و اعلی مهیا می سازد.

سیه چشمی به کار عشق استاد / مرا درس محبت یاد می داد

مرا از یاد برد آخر ولی من / به جز او عالمی را بردم از یاد

(فریدون مشیری)

بررسی تفصیلی و تاکیدی او بر این مسأله عشق انسانی را به دو قسم حقیقی و مجازی تقسیم می کند؛ که عشق حقیقی را محبت به مبدا خلقت و دارای ابدیت و محبت به صفات و افعال او تفسیر می کند. این عشق مکان و زمان را در می نوردد و ظرفیت آدمی را وسعت می بخشد می کند دریایی. چرا ندارد و از ندارد و تا هم؛ و دل تنگی صفت بارز آن است که با متر و متراژ و فرسخ و هکتار نمی توان سنجیدش.

دلم رمیده لولی وشی است شورانگیز / دروغ وعده و قتـّال وضع و رنگ آمیز

فدای پیراهن چاک ماهرویان باد / هزار جامه تقوی و خرقه پرهیز

(حافظ شیرازی)

عشق مجازی نیز در منظومه فکری حکمت صدرایی به دو دسته نفسانی و حیوانی منقسم می دانند. عشق مجازی نفسانی حاکی است از همگن شدن نفس عاشق و معشوق در جوهر که بیشتر اعجاب عاشق به شمایل معشوق، که از نفس صادر است. در حقیقت توجه عاشق به لطافت و صفات نفس است. اما عشق مجازی حیوانی ریشه اش شهوت بدنی و طلب لذت حیوانی است. در این صورت بیشتر اعجاب و مفتون شدن عاشق به ظاهر، رنگ و شکل اعضای معشوق است که همگی جزو امور و مقتضیات جسمی به شمار می روند.

عشق مجازی نفسانی جزو فضایل متوسط است که صاحب آن بین عقل مفارق محض و نفس حیوانی قرار دارد و در میانه راه سلوک عرفانی قرار داشته و برای پاکسازی و صفا بخشی به دل و بیدار ساختن جان از خواب طبیعت و دریای شهوات به آن نیازمند است. در این جاست که گفته شده «المجاز قنطره الحقیقه» اما نفسی که به مرحله کمال و عقل بالفعل رسید و به عالم قدس متصل شده دیگر معنا ندارد که به عقب برگردد و به این عشق متوسط متوسل شود؛ زیرا پس از وصول به حقیقت برگشت به مجاز معنا ندارد. البته این در زمانی است که چهره ای برتر از چهره معشوق برای عاشق پدیدار افتد و با این ترتیب منطقی باید شهودی واقع گردد یا رشحاتی از عالم عقل بر روح عاشق فرو بریزد؛ که خود مرحله ای دشوار و محتاج به عنایت حق تعالی است.

عشق مجازی نه آنچنان ستودنی است و نه آنچنان تاکید شده و توصیه کردنی. یعنی اینگونه نیست که هر که در این کوچه معشوقه پای لنگ نهاد به انتهای عالی اعلی رسید. چه بسیار که در این مسیر از حق و حقیقت وامانده و از شریعت و طریقت جامانده اند. مجازی است که در عالم واقع رخ می دهد و برای ما که در عالم نـ رسیدنها زیست می نماییم «امر واقع»، اما می توان گفت اگر کسی را عارض شد راه نجاتی برای او هست.

سخن عشق نه آن است که آید به زبان / ساقیا می ده و کوتاه کن این گفت و شنفت

اشک حافظ خرد و صبر به دریا انداخت / چه کند سوز غم عشق نیارست نهفت

(حافظ شیرازی)

نکته پایانی را در آیات نورانی قرآن برگیریم که فرمود: «کل شیء احصیناه و کتابا» و در کتاب دوست سخنی از «عین، شین، قافـ » نیامده و تمام از «حـ ب ب» سخن به میان آمده. آیا این پیامی در بطن خود ندارد. جناب عارف خبیر عین القضات همدانی شهیر در «تمهیدات» اش در بخش «کاشکی همه جهانیان عاشق بودندی» چنین بیان نموده:

«ای عزیز! این حدیث را گوش دار که مصطفی علیه السلام فرمود

 من عشق و عف ثم کتم فمات مات شهیدا»

گویی عشق عفت می خواهد و یعنی جسمانی است و این محبت است که روحانی است؛ و شاید ادیبان و عارفان چاره ای نداشتند از استعمال عشق برای «اشد حب» اما در لسان قرآنی و روایی و ولایی تفاوتی ریشه ای و اساسی است میان «عاشق» و «محب».

قاف- انسان مبدا و مبدع هنر است. از این رو باید با قامتی افراشته چون بر بالای بلندای مفهوم انسانیت، بر مفهوم هنر چیره کرد. با اندیشه در غایت خلقت انسان می توان  نهایت هنر را فهم نمود: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»(سوره مبارکه ذاریات/۵۶) این نکته از آن جهت اهمیت دارد که بیشترین تاکید بر هنرمندی در دنیای امروز بر دو ساحت «عالم تخیلات» و «عالم محسوسات» استوار گشته و بیشترین نظر برای جلب مخاطب هنر بر  «ادراک خیالی» و «ادراک حسی» پدیدار گشته است. رسانه های امروز نیز با استفاده از ساحت هنر دو شناخت برآمده از این دو ساحت را به مخاطبان القا می نمایند. یعنی کسی که در معرض گوناگون رسانه هاست، یا متکی به «شناخت خیالی» یا «شناخت حسی» شده و از این دو منظر، عالم را نظاره می کند. پس میان هنر، هنرمند و رسانه ای که به عقل، خیال یا وهم میدان می دهد، تفاوت ماهوی جدی وجود دارد؛ هر چند در ظاهر نتوان میان آنها تفکیک را برقرار نمود.

خیال در فلسفه اسلامی سرچشمه هنر برشمرده می شود و هنر غربی نیز بر حس استوار است و شاید در موارد معدودی نیز گام به ماهور خیال گذاشته باشد. اما این قدم زدن بر اساس صدفه و تصادف است و نه بر مبنای داشتن فهم مضاف و مضاعف.

مرتبه خیالی، مرتبه ای از نفس است که واسطه میان بدن طبیعی و روح عقلی عمل می کند. انسان در حرکت جوهری خود بعد از گذشت از عالم طبیعت و اتحاد با عالم مثال، توانایی ایجاد صوری نظیر صورت های موجود در عالم خیال پیدا م یکند.(زهره برقعی، عالم خیال از نظر ابن سینا و صدرالمتالهین، ۱۳۸۹) جناب صدرای شیرازی، عالم خیال را بر دو قسم می داند:

اول- خیال متصل  /  دوم- خیال منفصل

خیال‌ متصل‌ از آن‌جا که‌ متصل‌ است‌ به‌ خیال‌ منفصل‌ به‌ این‌ نام‌ خوانده‌ شده‌ و نیز متصل‌ است‌ به‌ ساحت‌ مشاعر بشری‌، امّا خیال‌ منفصل‌ مستقل‌ از بشر است‌. حتی‌ صُوَر خیالی‌ این‌ عالم‌ نیز مستقل‌ از ذهن‌ بشری‌ است‌.  صورت‌های‌ خیالی‌ متصل‌ شعبه‌هایی‌اند از نهر جاری‌ دریای‌ صورت‌های‌ خیال‌ منفصل‌ و صورت‌های‌ خیالی‌ متصل‌ از صورت‌های‌ خیالی‌ منفصل‌ سرچشمه‌ می‌گیرند.(محمد مددپور، معنی و مفهوم خیال در هنرهای سنتی و مدرن، ۱۳۸۶) خیال متصل برآمده از نفس آدمی است و از این رو متصل خوانده می شود. خیال منفصل نیز خیالی است که به عالم وجود معقول مرتبط است و از آنجا نزول می نماید. بهترین هنر، یا هنر اسلامی هنری است که از عالم معقول نشات گرفته و نشئه محسوس در بیاید. هنری است که از خیال منفصل به خیال متصل راه یابد و آن را شکل دهد. این در حالی است که چرخه آفرینش هنری در امروز جامعه بشری درست معکوس جریانی است که گفته شد.

تو و طوبی‌ و ما و قامت‌ یار /  فکر هر کس‌ به‌ قدر همت‌ اوست‌ 

عقل، سایر قوا را تعدیل می‌کند، نه تعطیل. وهم را که عهده‌دار ادراک مفاهیم جزئی است، تعدیل می‌کند، نه تعطیل. خیال را که عهده‌دار صورتگری و صورت‌پردازی است، نه مفهوم، آن را تعدیل می‌کند، نه تعطیل. قوه متخیله را هم که میاندار این صحنه است، تعدیل می‌کند، نه تعطیل. چون ما یک وهم داریم که مفاهیم جزئی را ادراک می‌کند، مثل دوستی زید با عمر، دشمنی فلان با فلان… این مفهوم دوستی و دشمنی یا مفهوم صدر و ذیل یا مفهوم کینه و علاقه، این مفاهیم را قوه واهمه درک می‌کند، اما این صورت را که مثلاً یک جایی رفتیم، آن باغ، آن خانه، آن محفل، آن صحنه، همه اینها وقتی ما از اینجا رفتیم در این محفظه می‌ماند، نگهبان اینها قوه خیال است. قوه خیال نگهبان صورت است، نه مفهوم، قوه واهمه نگهبان مفهوم است نه صورت؛ و عقل تعدیل کننده اینهاست.(عبدالله جوادی آملی، ۱۳۸۹)

رسانه های استفاده کننده از هنر تلاش زیادی دارند که رابطه محب و محبوب را نمایش دهند. هنر و هنرمند هم تلاش زیادی برای اینکا رمی کند که «تشدید محبت محبوب» را برای ما تصویر کند. هنر در مبنای دین هم نزول دارد و هم صعود، هم محبت می کند و هم محبوب می شود. یعنی از بالا می آید و مخاطب خود را به بالا می برد. یعنی قوای عقل هم تلاش برای همین موضوع دارند که فرمود: «وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّـهِ» (سوره مبارکه بقره/ ۱۶۵) و هنر برآمده از ساحت عقل انسانی هم می بایست به این تصاویر برسد و بپردازد. اما طبق آنچه گفته شد توان قوای گوناگون در معنای این مفهوم متفاوت و متمایز خواهد بود و در نتیجه تصاویر مشاهده شده نیز اینگونه اند.

این همه عکس می و نقش مخالف که نمود / یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد

از این روست که گویند وقتی «لیلای مجنون» را در آخر عمر بیماری عارض شد، مادرش به عنوان وصی بر بالین او حاضر شد. لیلی به مادر گفت: «وصیت مرا به مجنون برسان و به او بگو اگر خواستی عاشق شوی و مهر بورزی، رو به کسی کن که با یک تب از تاب نیفتد، و با یک بیماری همه جمالش فرو نریزد.» ؛ و چه زیبا مولای محبان و محبوبان عالم، سید شهیدان جهان در پایان دعای «عرفه» فرمود: «ما و‌ُج‍ُد‌ُ م‍ُن‌ً ف‍َق‍َد‌ُک‌ و‍ُ ما ف‍َق‍َد‌ُ م‍ُن‌ً و‌ُج‍ُد‌ُک» کسی که تو را نیافت چه یافت؟ و کسی که تو را یافت چه چیز نیافت؟

عاشق شو ورنه روزی، کار جهان سرآید / نا خوانده نقش مقصود، از کیمیای هستی