زیارت اربعین نه تنها بر اساس روایات شیعه یکی از علائم مؤمنان به شمار می‌رود‏، بلکه در طول تاریخ اسلام‏، به عنوان یکی از اجزاء هویتی شیعیان تثبیت گردیده است. زیارت اربعین، اولین بار و چهل روز بعد از واقعه دشت کربلا‏، توسط جابر بن­ عبدالله انصاری، صحابی نامدار و دوستدار نام‌آشنای اهل بیت رسالت (ع)‏، آغاز گردید و به تدریج به یکی از عناصر مهم هویت شیعی تبدیل شد.

بنا بر برخی گزارش‌های تاریخی‏، خانواده‌ و همراهان امام حسین (ع) که به صورت اسیر در شام به سر می‌بردند، در این زمان به کربلا بازگشتند و مزار شهدا را زیارت نمودند. امروزه، در ”ایام اربعین“‏، یعنی روزهایی قبل و بعد از چهلمین روز پس از شهادت امام حسین (ع)، گروه‌های فراوانی از شیعیان عراق‏، کشورهای خاورمیانه و نیز فراتر از آن خود را به شهر کربلا می‌رسانند و ساعاتی را در حرم‌های مقدس این شهر به زیارت امام حسین (ع)‌ و یاران شهیدش به زیارت می‌گذرانند و باز می‌گردند.

عنصر اساسی مراسم روز اربعین در ایران، سوگواری‌ به مناسبت شهادت نواده­ی پیامبر(ص)‌ و امام سوم شیعیان حضرت امام حسین (ع) و در عراق پیاده‌روی از راه‌های دور و نزدیک و زیارت مرقد این امام در شهر کربلا است. مراسم روز اربعین، بنا به فرهنگ‌های محلی جماعت‌های شیعی خاورمیانه و جنوب آسیا صورت‌های متنوع و متمایزی می‌یابد. به عنوان نمونه، شیعیان جنوب آسیا (هند و پاکستان) در روز اربعین که نزد آنها ”چهلم“ نامیده می‌شود، با تجمع در ”امام‌بار‌ه‌ها“ و ”عاشورخانه‌ها“‏، آیین‌های این روز را به انجام می‌رسانند. به یادآوردن مصایب وارده بر امام حسین(ع)‌ و همراهان ایشان در نبرد کربلا، درون‌مایه­ی‌ اصلی این مراسم است.

واقعه­ی عاشورا مهم­ترین فراز تاریخ است که شیعیان عراق از آن، به صورت اجتماعی، الهام می‌گیرند؛ الهام ایثار‏، فداکاری و رویارویی با ظلم و ستم مستبدان. هویت شیعی در عراق با هویت عتبات مقدسه و تربت کربلا و جلوه­های متعدد ایثار و جانفشانی و اندوه عجین شده است.  شیعیان عراق  در طول تاریخ، عمدتاً در شرایط دشواری زیسته‌اند و از مشکلات بسیاری رنج برده‌اند. تا این که در سال ۲۰۰۳ میلای شاهد حکومت آخرین حکومت سخت‌گیر بر شیعیان بوده‌ایم. از آن زمان تاکنون ده‌ها سؤال هویتی در میان شیعیان شیعیان عراق مطرح بوده‌ است. شیعیان عراق در دهه گذشته به شدت در پی فهم وجوه تمایز و تشابه خود با شیعیان خاورمیانه بوده‌اند. حتی رسیدن شیعیان به قدرت سیاسی بعد از سقوط حزب بعث، نتوانست آنها را از این انسداد تاریخی رها کند. زیارت پیاده­ی میلیونی شیعیان عراق را می‌باید در چهارچوب چنین انسداد تاریخی و نگرانی‌های متعدد تحلیل کرد؛ نگرانی‌هایی که در ذهن شیعیان عراق، ممکن است هر لحظه شرایط را به روزهای سخت شیعه در این کشور در زمان‌های دور و نزدیک برگرداند. از سوی دیگر از سال ۲۰۰۳ تاکنون شاهد نوعی حضور پرشور و بی‌سابقه در مراسم اربعین حسینی هستیم. مراسم اربعین سال به سال پرشکوه‌تر و پرجمعیت‌تر از سال قبل و با مشارکت بیش از ده میلیون عراقی برگزار می‌شود. البته راهپیمایی میلیونی شیعیان مختص اربعین نیست؛ بلکه در مراسم عاشورا، شهادت امام کاظم (ع)‌ و عید مبعث نیز تکرار می‌شود.

در دهه‌های اخیر‏، حزب بعث عراق (۱۹۶۸-۲۰۰۳) به شدت به مخالفت با مراسم اربعین برخاست. در این سال‌ها قدرت سیاسی حاکم، تمام تلاش خود را به کار می­گرفت تا از حرکت گروه‌های جمعیتی شیعه از بخش‌های مختلف این کشور به کربلا جلوگیری نماید. از سوی دیگر شیعیان به انجام این زیارت اصرار می‌ورزیدند و چنان که قابل تصور است‏،‌ شماری از زائران در جریان این درگیری‌ها به شهادت می­رسیدند. فشارهای هیئت‌ حاکمه­ی غیر منتخب عراقی در دهه‌های گذشته‏، مراسم اربعین را بیش از پیش به عرصه­ی تجسم خواست‌های شیعیان در سطوح هویتی و سیاسی تبدیل کرد و در سال‌هایی عملاً آن را به عرصه­ی معارضه­ی سیاسی شیعیان با حزب بعث تبدیل کرد.

در سال‌های بعد از سقوط حزب بعث (از سال ۲۰۰۳ تاکنون) تغییرات چندی در این مراسم به وقوع پیوست که هر یک دارای دلالت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی متعددی است. مراسم اربعین در سال‌های بعد از ۲۰۰۳ با رشد قابل ملاحظه‌ای مواجه شد. این رشد نه فقط به دلیل آزادی‌های سیاسی برای برگزای این مراسم، بلکه به سبب افزایش توان رسانه‌ای در جهت انعکاس ”فرهنگ زیارت اربعین“، تسهیلات نوین‌ فن‌آورانه معطوف به دسترسی آسان‌تر شیعیان نقاط مختلف خاورمیانه و جهان به شهرهای عراق و نیز نوعی خودآگاهی مذهبی در جهت تکریم آیین‌های شیعی، فراتر از ابعاد سیاسی و تبعی آن بود. ‌هم‌زمان با این رشد و خودآگاهی آیینی، این نیروهای تروریستی منطقه‌ای بودند که تمام تلاش خود را برای ناامن کردن فضای عمومی برای انجام این زیارت جمعی متمرکز کردند و با انجام عملیات انتحاری متعدد در مسیرهای منتهی به شهر کربلا، تاکنون صدها تن از زائران بی‌دفاع را به شهادت رسانده­اند.

پیاده‌روی اربعین، اما برای ایرانیان و شیعیان غیر عرب‏، معنایی کاملاً متفاوت از شیعیان عراقی دارد. برای ایشان زیارت اربعین‏، تبلور شوق و آرزوی دیرین آنها برای زیارت عتبات عالیات عراق و حضور در جمعیت میلیونی شیعیان غیر هم‌زبان اما هم‌دل است. امکان حضور در این پیاده‌روی برای ایرانیان و شیعیان غیر عرب، فرصتی است برای بازسازی هویت و معنویت شیعی در چهارچوبی عراقی؛ امکانی است برای لذت بردن از سنت‌هایی مقدس و متنوع که با فرهنگ عربی عراق عجین شده و درون ساختاری مذهبی و الهیاتی تعریف گردیده است.

”فرهنگ اربعین“، به عنوان صورت‌های مادی و نیز بروزات متنوع زیارت‌طلبانه­ی شیعی، همواره دلالت‌هایی مرتبط با هویت جمعی شیعیان نیز داشته است. شیعیان در مراسم اربعین، کمیت و تنوعات خود را به نمایش می‌گذارند و نشان می‌دهند که چگونه این مراسم می‌تواند ابعاد مختلف زندگی جامعه­ی عراق را تحت تأثیر قرار دهد. از هفته‌ها قبل از اربعین تا روزهایی بعد از آن، جابجایی عظیمی در جمعیت عراق به وقوع می‌پیوندد و بخش‌ زیادی از شیعیان این کشور، روزهای چندی را در بخش‌های مختلف این کشور می‌گذرانند.

زیارت اربعین در خلال قرن‌ها‏، با شماری آداب و رسوم همراه گشته‎؛ چنان که می‌توان از آن به ”فرهنگ اربعین“ تعبیر کرد. ”فرهنگ اربعین“ دارای اجزای مادی و غیر مادی بسیاری است که جلوه‌هایی برجسته از آن را می‌توان در مسیرهای مواصلاتی زائران پیاده در شهرهای عراق دید. در مسیرهای منتهی به شهر کربلا، گروه‌های مردمی فراوان، دسته‌های خدمت‌رسان متعددی را سامان داده‌اند که هر یک ”موکب“ نامیده می‌شود. ”موکب‌ها“ وظائف متعددی دارند:‌ برخی وعده‌های غذایی را در میان زائران توزیع می‌کنند؛ دسته‌ای میان‌وعده‌هایی را در اختیار زائران می‌گذارند؛ شماری با نوشیدنی‌ از زائران پذیرایی می‌کنند و دسته‌ای با ماساژ دادن زائرانی که روزهای زیادی را پیاده در راه بوده‌اند، خستگی را از تن زائران به‌ در می‌کنند. دیگران محل خواب و استراحت زائران را فراهم می‌کنند و شماری دیگر به تعمیر کفش و کوله زائران می‌پردازند، دسته‌ای نیز وسائل درمانی زائران را فراهم می‌آورند. ‌این اجزای ”فرهنگ اربعین“ در جهت تسهیل رسیدن زائران به شهر کربلا و بازگشت از آن شکل گرفته‌اند؛ فرهنگی که گونه‌های بی‌شماری از سنت‌های فرهنگی خصوصاً آداب متنوع پذیرایی و اطعام را فراهم آورده است.

در عراق، مردان و زنان، کودکان و سالخوردگان و فقرا و صاحبان مکنت در این زیارت شرکت می‌کنند و گاه حدود هزار کیلومتر برای زیارت امام حسین (ع)‌ در ایام اربعین پیاده‌روی می‌کنند. پیاده‌روی اربعین، گاه به صورت انفرادی و گاه در قالب گروه‌های انسانی انجام می‌شود. زائران پیاده‏، در مواردی بسیار، پرچم‌ها و شمائلی با درون‌مایه‌های تصویری و نوشتاری در دست می‌گیرند که تماماً به شهادت امام حسین (ع) و ماجراهای نبرد کربلا اشاره دارد. همچنین شماری دیگر از عزاداران، خدماتی فرهنگی مانند به راه اندازی کاروان‌های نمادین اسرای کربلا و نشان دادن بازگشت آنها از شام به کربلا را به دیگر عزاداران ارائه می‌دهند. 

با وجود دلالت‌های فرهنگی و اجتماعی بسیار، ادبیات علمی در علوم انسانی درباره­ی این زیارت جمعی بسیار محدود و مختصر است. تاکنون آثار معدودی با رویکرد دانشگاهی درباره­ی این مراسم پدید آمده و ابعاد بسیاری از این مراسم، پژوهش­ناشده باقی‌مانده است. پژوهش‌های بیشتر در این زمینه قطعاً چشم‌انداز جدیدی برای شناخت جامعه­ی شیعی عراقی در دهه‌های اخیر را به دست می‌دهد و می‌تواند به‌ خوبی به عنوان نمونه‌ای آگاهی­بخش از پویایی‌های جامعه­ی شیعی عراق در نظر گرفته شود.

این یادداشت به عنوان مقدمه‌ای بر کتاب عکسهای اربعین، که از سوی موسسه فرهنگ و هنر شیعه، به انتشار خواهد رسید، نگاشته شده است.[۱]