به بهانۀ دویستمین سال انتشار واژه‌نامۀ تاریخی عهد عتیق

اثر ویلهم گزنیوس (۱۷۸۶ـ ۱۸۴۲م)

حیدر عیوضی

(عضو پژوهشکده تفسیر، پژوهشگاه دارالحدیث قم. heidareyvazi@yahoo.com)

دانشکده الهیات دانشگاه مارتین لوتر هاله ویتنبرگ[۱] در روزهای ۱۴ تا ۱۸ مارس ۲۰۱۰م. میزبان کنفراسی به مناسبت دویستمین سال انتشار واژه‌نامه عبری ـ آلمانی برای عهد عتیق[۲] اثر ویلهم گزنیوس بود؛ مقالات ارائه شده در این کنفراس در ۲۰۱۳م. ذیل عنوان تفسیر کتاب مقدس و قاموس‌نگاری عبری[۳] به اهتمام استفان شورخ[۴] و ارنست یواخیم واشکه[۵] به زیور طبع آراسته گشت.

راقم این سطور پیشتر در مقاله “تحولات در دانش زبان‌شناسی تورات عبری از گزنیوس تا رینگرن: الگویی برای مطالعات قرآنی”[۶] در معرفی کتاب گزنیوس، ویراست‌های مختلف آن گزارش نسبتا مفصل آورده‌ام. هدف آن مقاله بیشتر انعکاس خلأ مطالعات زبان‌شناسی تاریخی در واژگان قرآن بود. یادداشت حاضر نیز، ضمن معرفی محورهای کنفراس مذکور بار دیگر بر اهمیت و جایگاه  گزنیوس در مطالعات زبان‌شناسی تاریخی در زبانهای سامی تأکید دارد.

هاینریش فردریش ویلهلم گزنیوس[۷]، الهیدان، شرق‌شناس و متخصص زبانهای سامی در سوم فوریه ۱۷۸۶ در شهر نورد‌هاوزنِ[۸] آلمان دیده به جهان گشود و در ۲۳ اکتبر ۱۸۴۲ در شهر هاله[۹] از دنیا رفت. ابتدا به مطالعه زبانهای باستان روی آورد و سپس به الهیات گروید، و در نهایت به تحقیق در زبان عبری و مقایسه آن با دیگر زبانهای سامی تمرکز کرد. تدریس عربی، عبری و لاتین را نیز برای مدتی در دانشگاه گوتینگن[۱۰] بر عهده داشت. در ۱۸۱۰ به درجه استادی در دانشگاه هاله نائل شد و باقی عمر خود را در آنجا زیست.[۱۱]

نگارش کتاب مذکور در سالهای اقامت گزنیوس در گوتینگن شروع شده بود؛ وی پس از آغاز کار در دانشگاه هاله در فاصله سالهای ۱۸۱۰ ـ ۱۸۱۲ آن را در دو جلد با عنوان واژه‌نامۀ عبری ـ آلمانی برای عهد عتیق منتشر کرد. در دو سدۀ گذشته این اثر از سوی مراکز علمی مختلف بر اساس آخرین اکتشافات باستان‌شناسی و کتیبه‌های سامی مورد ویرایش قرار گرفته؛ به طوری که ویراست هیجدهم آن در ۲۰۱۰ بوده است.

کتاب گزنیوس در پرتو ویراست‌های مکرر آن در دو قرن گذشته نمونۀ فاخر از جنبش علمی پویا و پایدار در غرب است؛ دو ویژگی‌ای که شاخه‌های متعدد از علوم انسانی (به طور خاص زبان‌شناسی مفردات قرآن) در جامعه علمی ما از فقدان آن رنج می‌برد. از عوامل پویایی این قاموس توراتی، تأثیر همزمان آن بر بازخوانی گرامر عبری و تفسیر کتاب مقدس بوده است. توضیح آنکه، نه تنها شخص گزنیوس نتایج مطالعات زبان شناسی خود را در تبیین گرامر عبری[۱۲] و تفسیر کتاب مقدس[۱۳] به کار می‌بسته، بلکه عموم نحو نویسان عبری و مفسران تورات خود را بی نیاز از مراجعه به قاموس او نمی‌دانستند؛ به عنوان نمونه رک: سراسر تفسیر سفر پیدایش[۱۴] از هرمان گونکل[۱۵]. به عبارت دیگر، در غرب شاخه‌های فرهنگ‌نگاری، زبان‌شناسی (گرامر) و تفسیر تورات در دو سدۀ گذشته به طور ناگسستی در پیوند با یکدیگر بوده‌اند، و نتایج حوزه‌های زبان‌شناسی در ترجمه ـ تفسیر تورات انعکاس یافته است.

به هر روی، مقدمه این مجموعه مقالات متضمن نقل قول‌های متعدد از زبان‌شناسان سرشناسی است که هر یک به زبانی از جایگاه رفیع گزنیوس در مطالعات تطبیقی زبان‌های سامی، نقش او در تحول قاموس‌نگاری برخی شاخه‌های سامی و تأثیر وی بر مطالعات تفسیری و نقادی متن تورات سخن گفته‌اند. عمدۀ مقالات به آلمانی و معدودی به انگلیسی هستند، که در هفت بخش تدوین شده‌اند:

1. در مسیر ویلهلم گزنیوس: قاموس نگاری عبری در قرن ۲۱؛
2. گزنیوس و مطالعه زبان عبری؛
3. آثار گزنیوس و مطالعات سامی؛
4. مقاله ششم از این بخش ذیل این عنوان قرار دارد: «ویلهلم گزنیوس، قاموس عبری و پژوهش در عربی جنوبی باستان»[۱۶] از پیتر اشتاین.
5. رهیافت گزنیوس به متن کتاب مقدس؛
6. گزنیوس به مثابه یک مفسر کتاب مقدس؛
7. شرائط زیستی بنی‌اسرائیل باستان در قاموسِ [گزنیوس]؛
8. محتوا و استقبال از آثار گزنیوس.

فهرست تفصیلی بخش‌ها در برخی سایت‌ها[۱۷] موجود است، علاوه بر این عمدۀ مقالات آن از صفحۀ آکادمیای نویسندگان قابل دریافت می‌باشد.

نهایت اینکه، هرچند قاموس گزنیوس بر تحول قاموس‌نگاری برخی از زبان‌های سامی (رک. مقالات بخش سوم) تأثیر شگرف گذاشت، اما دریغ که قاموس‌نگاران عربی و فرهنگ‌نامه نویسان قرآن در دو قرن گذشته نتوانستند از تجربیات ایشان به طور شایسته بیاموزند. علاوه بر این، مطالعات نحو عربی و تفسیر قرآن در جهان اسلام، به طور عموم، هنوز با مطالعات تاریخی زبان بیگانه است و اندک منابع موجود نیز راهی بدان بارگاه نیافته‌اند. امید آنکه با راه‌اندازی رشته زبان‌های سامی در برخی مراکز علمی، زمینه پژوهش‌های نوین فراهم گردد.

[۱] . Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg

[۲] . Hebräisch – deutsches handwörterbuch über die Schriften des Alte Testament

[۳] . Biblische Exegese und hebräische Lexikographie

[۴] . Stefan Schorch

[۵] . Ernst – Joachim Waschke

[۶] . رک: مجله ایرانشهر امروز، سال دوم، شماره اول، خرداد ۱۳۹۶، صص. ۹۳ـ ۸۲.

[۷] . Heinrich Friedrich Wilhelm Gesenius, 1786- 1842

[۸] . Nordhausen

[۹] . Halle

[۱۰] . Göttingen

.[۱۱] از جمله دیگر آثار وی:

Versuch über die maltesische Sprache, Leipzig, 1810.

درآمدی بر زبان مالتی، لایپزیک، ۱۸۱۰م.

De Pentateuchi Samaritani origine, Halle, 1815

خاستگاه تورات سامری، هاله، ۱۸۱۵م.

Paläographische Studien über phoenizische und punische Schrift, ۱۸۳۵

بررسیهایی بر دست‌نوشته ها و سنگ‌نوشته‌های فنیقی، ۱۸۳۵م.

[۱۲] . رک:

Gesenius’ Hebrew Grammar, edit. By E. Kaurzoch, Oxford, 1980.

[۱۳] . Jesaja-Kommentar

تفسیر کتاب اشعیا، که کماکان از شاهکارهای تفسیر عهد عتیق به شمار می‌رود. و یکی از مقالات این کنفراس به این موضوع اختصاص دارد:

“Der Jesaja-Kommentar von Wilhelm Gesenius”, Uwe Becker, 351- 363

[۱۴] . Genesis, translated by Mark E. Biddle (3^rd ed.), Macon, GA: Mercer University Press, 1997

[۱۵] . Hermaann Gunkel, 1862- 1932

[۱۶] . “Wilhelm Gesenius, das Hebräische Handwörterbuch und die Erforschung des Altsüdarabischen“, Peter Stein, 267- 301

[۱۷] . https://www.degruyter.com/viewbooktoc/product/179198