امام صادق علیه السلام و رویارویی با فلسفه

عصر فعالیت امام صادق علیه السلام عصری نیست که گفتمان فلسفی در جهان اسلامی جایگاهی استوار برای خود یافته باشد؛ با وجود آنکه انتقال میراث فلسفی ایرانی و یونانی می توانست در سطحی محدود در آن زمان انجام گرفته باشد، اما بی شک هنوز به گفتمانی دامنه دار تبدیل نشده است. با وجود آنکه بی تردید می توان نوعی نظام اندیشه را از آموزه های حضرت بازخوانی کرد و آن را فلسفه نامید، اما فلسفه به آن معنایی که از فضای یونانی به جهان اسلام معرفی شد و روی به تکمیل نهاد، به نظر نمی آید زمینه ای برای جست و جوی مستقیم در آموزه ی اعتقادی امام صادق داشته باشد. با توجه به آنچه پیشتر درباره ی سرچشمه های دانش حضرت بیان شد، بهره جویی مستقیم از فلسفه ی ایرانی و یونانی برای او منتفی است، اما آنگاه که سخن از توجه به مفاهیم فلسفی برآمده از رابطه ی گفت و گویی با متکلمان و اندیشمندان طرف مناظره باشد، جایی برای استبعاد نخواهد بود. به هر روی می توانیم بپذیریم که برخی از رجال طرف مناظره ی حضرت با مفاهیم و صورتبندی های فلسفی آشنا بودند، چه برخی از آنها که در میانشان چهره ای چون ابن مقفع هم دیده می شود (کلینی، ج ۱ ص۱۸؛ ابن بابویه، ۱۹۱۴، ص۱۲۱) ممکن بود که با زبان هایی چون فارسی و سریانی و یونانی آشنا باشند و توانسته باشند در شرایط فقدان ترجمه های کافی از متون فلسفی از آن منابع بهره جویند. اشاره به برخی مفاهیم برگرفته از فرهنگ یونانی مانند قوسموس (koouos) در متن توحید مفضل (ص ۱۱۱) یا اقلیم (kyiua) در برخی احادیث حضرت (نک: پاکتچی، ۱۹۴۹، صص ۹۱-۹۹) – اگراصل استناد این روایات پذیرفته شود – نمونه هایی از این دست است.
فارغ از قرابت هایی که میان برخی صورتبندی های موجود در احادیث امام صادق علیه السلام با آموزه های فلسفی ایرانی و یونانی در خصوص عقل دیده می شود، به عنوان مثالی شاخص در مقایسه ی میان مفهوم سازی ها در کلام امام صادق علیه السلام و فضای فلسفی ایرانی باید به مفهوم “حد” اشاره کرد. گفتنی است مفهوم “حد” به عنوان معادلی برای “کران” در فلسفه ی ایران باستان، و زوج مفهومی مشتق آن محدود و نامحدود که در نظام های فلسفی پیشین نیز وجود داشت (نک: پاکتچی، ۱۹۴۱، ص۱۱۱، جم)، در احادیث امام صادق علیه السلام نیز ذکر شده و در آن محدود نبودن خدا تأکید شده و از اوصافی پرهیز داده که منجر به تعیین حد برای خداوند می شود (مثلا نک: کلینی، ج ۱ صص۱۱۱، ۱۱۴ شم، ۳،۴). در همین راستا و در مقام ترکیب مفهوم زمان با مفهوم نامحدود بودن، مفاهیمی چون ازلی و دیمومی (از دوام) در کلام حضرت به کار رفته است
(مثلا کلینی، ج ۱ ص ۳۱ شم۲) که از مفاهیم شکل گرفته در عصر اوست، و البته در فرهنگ فلسفی ایران پیشینه دارد (پاکتچی، ۱۹۴۱، ص۱۱۱).
در خصوص رابطه ی گفتگویی با فلسفه ی یونانی نیز مفهوم سازی هایی را می توان نشان داد که یکی از نمونه های شاخص آن، زوج مفهومی انیت و مائیت است که در کلام حضرت دیده می شود (کلینی، ج ۱ ص۴۸). این دو مفهوم که به لحاظ ساخت واژگانی به نظر می رسد از نظر تاریخی بر ساخت زوج مفهوم وجود و ماهیت پیشی داشته باشد و تعلق آن به عصر حضرت قابل پذیرش می نماید. چنین می نماید که انتخاب واژه های “ما” و “انّ ” در برابر دو واژه Tl و Elval باشد که در صورتبندی پر تکرار elval nv tl to در متون فلسفی یونان دیده می شود (نک: ۳۶۵ -۳۶۴ .p ,Scott & Liddell؛ افنان، ص۲۱۱).
ساخت مفاهیمی بر اساس ادات پرسشی چون کیفوفیه و اینونیه از کیف و این (کلینی، ج ۱ صص۱۴، ۴۸، ۳۹، ۱۲۱) و نیز ساختن مفهومی مشابه – هر چند نه با لفظ روشن- از مَتی (کلینی، ج ۱، صص ۱۴، ۴۸، ۳۱ مکرر) و تبیین اینکه این مفاهیم نمی توانند درباره ی خداوند مصداق داشته باشند (نیز کلینی، ج ۱، ص۱۲۴ شم۳) از این دست است و یادآور سه مقوله ی کیف، این و متی از مقولات عشر است.
انتقال صورت بندی ابداع از خلق “من لا شییء” به خلق “لا من شیی” که بیشتر از اوایل سده ی ۸ق نزد اندیشمندان مسلمان به طور شایع دیده می شود، در برخی احادیث امام صادق نیز آمده است (نک: کلینی، ج ۱، ص ۱۱۸ .p ,1994 ,pakatchi 160؛) این همان صورتبندی است که با فاصله ای اندک نزد فیلسوفان اسکندرانی مشرب در بیرون از جهان اسلام چون سعدیا گائون و نیز فیلسوفان مسلمان چون فارابی نیز مورد توجه قرار گرفته است (نک: ,pakatchi ,368ff ,son wolf all ,1994 نیز درباره بداء، نک: کلینی، ج ۱ صص ۱۸۱- ۱۸۴؛ برای تحلیل، ۳۱۵.ip.v ,Ess Van).

گفتنی است برخی کوشش کرده اند تا تعالیم فلسفی را در میراث روایی آن حضرت بازجویند؛ در این باره به خصوص باید به کتابی از محمد جواد جزایری با عنوان فلسفه الامام الصادق علیه السلام اشاره کرد که در آن کوشیده است تا از خلال احادیث بازمانده از حضرت به طرح مباحثی مانند حقیقت شیی و اقسام معانی، تقسیم وجود به ظلی و طبیعی، مسأله ی خیر و شر، اراده و مبادی حرکت ارادیه، شبهات مربوط به کیفیت حشر مانند شبهه آکل و مأکول و قاعده ی امکان اشرف بپردازد (جزایری، سراسر اثر).

بر گرفته از مقاله ی امام صادق علیه السلام و تدوین عقاید جعفری
نوشته ی دکتر احمد پاکتچی