شرح الدر النظیم؛ یادگاری از عبدالعلی بیرجندی برای پارسی زبانان

مقدمه

   یکی از گونه های رایج تألیفات قرآنی، «خواص الآیات والسور» نویسی است یعنی برشمردن ویژگی­ها، فضایل و آثار آیات و سوره های قرآن کریم. برای نمونه می­توان از این آثار نام برد:

• خمائل الزهر فی فضائل السور از جلال­الدین سیوطی (م ۹۱۱ ﻫ.ق) (سیوطی، ۱۴۱۶، ج ۲، ص ۴۰۴).
• جامع خواص اسرار القرآن از عبدالرحمن بن علی بن احمد قرشی که نسخه­ی خطی آن با تاریخ کتابت ۱۱۰۹ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۶، ج ۵، ص ۵۱).
• الدرر الثمینه فی فضائل الآیات والسور العظیمه از محمدبن محمود طربزونی مدنی (م ۱۲۰۰ ﻫ.ق) (اسماعیل باشا بغدادی، [بی­تا]، ج ۲، ص ۳۴۵).
• رساله فی خواص السور القرآنیه وبعض الآیات از رقیه بنت میرزابن حسن­بن صالح حائری برغانی (۱۳۰۷ – 5 رجب ۱۳۹۹) (امین، ۱۴۱۸، ج ۲، ص ۱۳۹).
• خواص القرآن وفوائده از ضیاءالدین اعلمی (معاصر) (اعلمی، ۱۴۲۰).

   از آن جا که معمولا این کتب به زبان عربی تألیف می­شدند، گروهی از علما بر آن شدند که در این زمینه کتبی به دیگر زبان ها فراهم سازند تا عامه مسلمانان غیر عربی زبان را به استفاده بیشتر به کتاب خدا ترغیب نمایند، مانند:

• جواهر القرآن به فارسی از احمدبن محمدبن ابراهیم تمیمی (زنده در ۹۷۲ ﻫ.ق) و منتخب آن موسوم به تحفه الغرائب از محمدبن محمد هروی (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۶، ج ۳، ص ۴۵۶ – 457، ج ۷، ص ۲۷۰؛ شهیدی صالحی، ۱۳۸۱، ص ۲۰۱).
• مفتاح النجاه فی خواص السور والآیات به ترکی از محمودبن عثمان بروسوی لامعی (م ۹۳۸ یا ۹۴۰ ﻫ.ق)  (حاجی خلیفه، [بی­تا]، ج ۲، ص ۱۷۷۱؛ اسماعیل باشا بغدادی، [بی­تا]، ج ۲، ص ۴۱۲).
•  منافع قرآن یا  فضیلت قرآن و فضائل سور به فارسی از  محمدباقر مجلسی (م ۱۱۱۱ ﻫ.ق) که آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۶، ج ۲۲، ص ۳۱۱) نسخه­ای از آن را در همدان دیده است [۲].

   یکی از مهم­ترین کتاب­های عربی در این گونه، الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم از عفیف­الدین ابومحمد عبدالله­بن اسعد یافعی یمنی شافعی (۶۹۸ – ۷۶۸ ﻫ.ق) است. نظر به اهمیت این کتاب، برخی به شرح و ترجمه­ی آن به فارسی اقدام کرده­اند مانند خواص الآیات از آقا نجفی اصفهانی (م ۱۲ شعبان ۱۳۳۲) که در ۱۲۹۹ در بمبئی به چاپ رسیده است (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۶، ج ۷، ص ۲۷۰؛ شهیدی صالحی، ۱۳۸۱، ص ۳۰۴)، ترجمه الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم (تألیف ۹۲۶ ﻫ.ق) از احمدبن محمد سکاکی طبسی و شرح الدر النظیم (تألیف ۹۲۶ ﻫ.ق) از عبدالعلی بیرجندی (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۶، ج ۴، ص ۱۰۱، ج ۱۳، ص ۲۴۵) که در ادامه، معرفی شرح و ترجمه وی خواهد آمد.

شرح الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم از عبدالعلی بیرجندی

   شرح الدر النظیم، حاوی چهار مقدمه است، در فضیلت تلاوت قرآن، در شرایط تلاوت قرآن، در معرفت مقدار قرائت و در مباحث استعاذه و بسمله. متن کتاب نیز بر اساس تر تیب سور قرآن تنظیم شده و ذیل نام هر سوره فضائل و آثار آن  سوره و یا برخی از آیاتش آمده است (بیرجندی، مقدمه مصحح، ص ۳۴). این کتاب به تازگی با عنوان اصلی خواص الآیات والسور، با تصحیح علی چلونگر، توسط انتشارات پرسش در ۱۳۸۹ ﻫ.ش در آبادان منتشر شده است.

   آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۶، ج ۸، ص ۸۳ – 85)، از کتابی فارسی موسوم به الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم یاد نموده که در ۱۳۱۱ ﻫ.ق با حجم ۱۳۸ صفحه در بمبئی منتشر شده است. از توضیحات و مشخصاتی که آقابزرگ ارائه نموده[۳]، ظاهر می­شود که این کتاب فارسی همان شرح و ترجمه عبدالعلی بیرجندی است. بنابراین ترجمه و شرح عبدالعلی بیرجندی، ۱۲۰ سال پیش از چاپ جدید آن، منتشر شده است. هر چند تصحیح جدید با استفاده از چهار نسخه خطی، با چاپ سابق که آقابزرگ به رغم تبحرش، مؤلف آن را تشخیص نداده، قابل مقایسه نیست اما در تصحیح جدید، ضمن  اشاره­ به این گزارش آقابزرگ از چاپ بمبئی، احتمال داده شده که مؤلف این کتاب از اعلام عصر صفوی است (بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۲۰)، حال آن که با توضیحات و شواهدی که پیش از این آمد به ظن قریب به یقین، این کتاب همان شرح و ترجمه بیرجندی است. در واقع این احتمال که مؤلف در عصر صفوی می­زیسته خود مؤیدی است بر این که مؤلف آن، بیرجندی است؛ زیرا وی خود از اعلام عصر صفوی است.

     عبدالعلی بیرجندی (م ۹۳۴ ﻫ.ق)[۴] چنان که در مقدمه کتاب خود آورده، این کتاب را در ۹۲۶ ﻫ.ق تألیف نموده است (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۵۰). آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۶، ج ۲۲، ص ۳۰۷) نیز همین سال را به عنوان سال تألیف کتاب ضبط کرده است؛ اما در عین حال گزارش نموده که احمدبن محمد سکاکی طبسی که در ۹۲۶ ﻫ.ق، الدر النظیم را به فارسی ترجمه نموده، سال تألیف کتاب بیرجندی را ۹۰۱ ﻫ.ق  ذکر کرده است (آقابزرگ طهرانی، ۱۴۰۶، ج ۴، ص ۱۰۱، ج ۱۳، ص ۲۴۵). این اختلاف شاید اشاره­ای است به این که بیرجندی دو تحریر از کتاب خود نوشته است. تحریر اولیه در ۹۰۱ ﻫ.ق  و تحریر کامل در ۹۲۶ ﻫ.ق.  به نوشته­ی قاسملو (۱۳۸۶، ص ۱۵۰)، سکاکی طبسی، بر خلاف گزارش آقابزرگ، در ابتدای ترجمه­ی خود، تاریخ تألیف کتاب بیرجندی را ۹۲۱ ﻫ.ق ذکر نموده، بنابراین تاریخ تحریر نخستین کتاب، ۹۲۱ است و نه  ۹۰۱ (نک. بهمنی، ۱۳۸۶، ص ۵۵).

  ازاین­رو این احتمال که کتاب چاپ شده در ۱۳۱۱ ﻫ.ق در بمبئی، ترجمه سکاکی طبسی باشد و نه شرح بیرجندی، از نظر راقم این سطور منتفی است زیرا با آن که سکاکی طبسی ترجمه خود را بر اساس شرح بیرجندی و احتمالا تحریر نخست آن تنظیم نموده (نک. بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۱۹) بسیار بعید است که ترجمه وی با مشخصاتی که آقابزرگ از چاپ بمبئی داده و بر شرح بیرجندی منطبق است، این قدر شبیه باشد؛ زیرا وی با بیرجندی معاصر بوده و پایان ترجمه وی تقریبا هم­زمان شده با پایان تحریر دوم شرح بیرجندی.

   شرح الدر النظیم از نظر شناخت مذهب بیرجندی نیز اهمیت دارد. درباره مذهب بیرجندی از گذشته تا کنون اختلاف وجود داشته است. برخی او را حنفی و عده­ای وی را شیعه دانسته­اند (نک. قاسملو، ۱۳۷۹، ج ۵، ص ۱۵۰ – ۱۵۱). اما از نوشته­هایش خصوصا دیباچه و ترقیمات آثارش، شیعه بودنش ظاهر می­شود (نک. مولوی، ۱۳۸۳، ج ۱۳، ص ۳۷۶؛ برای تفصیل بیشتر، نک. بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۲۲ – ۲۳). برای نمونه حائری (۱۳۵۰، ج ۱۹، ص ۳۶۴) بر اساس نوشته وی درباره استخراج وقت نماز ظهر و عصر مطابق با مذهب شیعه، او را شیعه دانسته است. ازاین­رو آقابزرگ طهرانی به درستی او را شیعه دانسته (۱۳۶۶، ج ۷، ص ۱۲۵) و از آثارش در الذریعه یاد نموده است (برای نمونه، ۱۴۱۶، ج ۴، ص ۵۰ – ۵۱، ج ۶، ص ۱۱۹).

   از این کتاب بیرجندی نیز، به وضوح شیعه بودنش ظاهر می­شود. مؤلف در دیباچه خود می­نویسد: «والصلوه والسلام علی محمد الذی ارسله الی الخلق بشیرا وداعیا الی الله باذنه وسراجا منیرا وآله سیما ائمه المنتجبین الذین اذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا اللهم صل علیه وعلیهم دائما متواترا متوالیا کثیرا» (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۴۹). روشن است که تخصیص آیه تطهیر به ائمه و حضرت زهرا (س)، نظر شیعیان امامی است و نه اهل تسنن (تیجانی، [بی­تا]، ص ۶۹ – ۷۳). به­علاوه، در مقدمه دوم کتاب خود، می­نویسد: «ادا کردن سجده تلاوت بی­وضو جایز نیست پیش اکثر علمای مذاهب، اما پیش امامیه کثرهم الله جایز است» (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۵۵) که دلیلی قاطع است بر شیعه بودن وی. او در سراسر کتاب نیز از امام صادق (ع) و امام رضا (ع) با عباراتی چون «از حضرت امام جعفر صادق (ع) منقول است» و «حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) فرموده» بارها روایت نموده در حالی که الدر النظیم فاقد این روایات است (همان، ص ۲۳، ۳۴). در واقع انگیزه وی از تدوین کتاب را می­توان قابل استفاده نمودن یک متن رایج سنی برای شیعیان پارسی زبان دانست. هرچند به تصریح مصحح (همان، مقدمه مصحح، ص ۳۴)، بیرجندی، نام راویان اهل تسنن مذکور در الدر النظیم را در ترجمه خود نیاورده است اما در عین حال در متن کتاب بیرجندی به اسامی افرادی چون سفیان ثوری، ابوسلیمان دارانی و حتی کعب الاحبار برمی­خوریم (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۵۶ – ۵۷، ۲۷۲). می­توان این شیوه بیرجندی در ترجمه و شرح کتاب و حتی کاستن از روایات اهل تسنن و جایگزین کردن و افزودن روایات امامان شیعه (ع) را با کار فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ﻫ.ق) در تألیف المحجه البیضاء فی احیاء الاحیاء در تهذیب احیاء علوم الدین غزالی (م ۵۰۵ ﻫ.ق) مقایسه نمود که آن نیز شیعی­سازی یک متن رایج سنی است (احمدوند و طاوسی مسرور، ۱۳۸۸، ص ۱۲۸ – 129، ۱۳۸، ۲۳۶، ۲۴۸ – 249).

   البته مؤیداتی برای اثبات حنفی بودن وی ذکر شده است مانند این که روستای بجد که زادگاه وی است، از زمان او تا امروز سنی­نشین بوده و نوادگان بیرجندی که امروزه در این روستا زندگی می کنند نیز، سنی هستند. علاوه بر این، بیرجندی شرحی بر نقایه مختصر الوقایه نوشته که اصل کتاب از صدرالشریعه عبیدالله­بن مسعود بخاری حنفی (م ۷۴۷ ﻫ.ق) است. این شرح مبسوط بیرجندی در بین مردم به فتاوای بیرجندی مشهور شده و نسخه­ی چاپ سنگی آن که بیش از یک قرن پیش در لکهنوی هند، منتشر شده، هنوز در دسترس است (سروش، ۱۳۸۶، ص ۲۷۲ – ۲۷۳).   

  به نظر راقم این سطور، سنی­نشین بودن زادگاه و محل سکونت بیرجندی و نیز اعقاب و نوادگانش نمی­تواند دلیلی محکم برای اثبات سنی بودن وی باشد آن هم در برابر شواهد بسیار از آثارش که بر شیعه بودن وی به وضوح دلالت دارند. برای نمونه شیخ صفی­الدین اردبیلی خود از اهل تسنن بود اما نوادگانش یعنی پادشاهان صفویه، مذهب شیعه دوازده امامی را در ایران رسمی نمودند (کسروی، ۱۳۷۹، ص ۷۸ – ۸۸). شرح کتابی در فقه حنفی نیز همین طور زیرا شماری از فقهای امامیه، مانند شیخ طوسی (۱۴۰۷، ج ۱، ص ۴۵ – ۴۶)، حزین لاهیجی[۵] و … بر فقه مذاهب اربعه تسلط داشتند و شماری از عالمان اهل تسنن مانند علا­ء­الدین قوشجی (م ۸۷۹ ﻫ.ق) و جلال­الدین دوانی (م ۹۰۸ ﻫ.ق) بر یکی از مهم­ترین کتب کلامی شیعه یعنی تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی (م ۶۷۲ ﻫ.ق) شرح و حاشیه نوشته­اند (نک. حاجی خلیفه، ج ۱، ص ۳۴۶ – ۳۵۱). البته از آن جاکه شرح کتابی فقهی که به مرجع مردم تبدیل شود با شرح کتابی کلامی که می­توان به بهانه شرح آن را رد نمود، بسیار تفاوت دارداین احتمال که بیرجندی ابتدا حنفی بوده و بعد به مذهب امامیه گرایش پیدا کرده[۶]، دور از ذهن و خالی از قوت نیست.  

   به نوشته­ آقابزرگ طهرانی (۱۴۰۶، ج ۲۲، ص ۳۰۶)، مظهرالدین محمدبن بهاءالدین علی قاری در ۹۶۲ ﻫ.ق کتابی به نام خزانه الاسرار نوشته که ظاهرا مطالب آن برگرفته از این کتاب بیرجندی بوده است. این گزارش حاکی از آن است که شرح بیرجندی، در کمتر از نیم قرن به کتابی مرجع در خواص آیات و سوره­ها تبدیل شده است. مؤید این مطلب آن است که ظاهرا سکاکی طبسی نیز در ترجمه خود متکی بر این کتاب بیرجندی بوده است (بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۱۹).     

بررسی و نقد چاپ جدید کتاب

   پیش از هرچیز باید گفت که انتشار این کتاب، خدمتی بزرگ به جامعه­ی علمی کشور خاصه پژوهشگران درباره­ی عبدالعلی بیرجندی و آثار اوست؛ زیرا به­جهت در دسترس نبودن چاپی از این کتاب، علی­رغم وجود نسخ خطی فراوان از آن، برخی محققان در معرفی این اثر بیرجندی دچار اشتباه شده­اند و این کتاب را عربی پنداشته­اند (قاسملو، ۱۳۷۹، ص ۱۵۲؛ مولوی، ۱۳۸۳، ص ۳۷۶). حال آن که بیرجندی، هدف از نگارش این کتاب را چنین بیان کرده است: «وچون اکثر کتب به زبان عربی مبین است و بر اکثر الناس غیر مستبین در تاریخ شهور سنه ست و عشرین و تسعمائه هجریه عبدالعلی بن محمدبن حسین وقاه الله لشر الدارین آن را به زبان فارسی ترجمه کرده تا قریب و بعید از آن مستفید گردند» (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۵۰). گفتنی است از آن جا که ترجمه­ی بیرجندی از الدر النظیم، ترجمه­ای آزاد است و او تغییراتی در متن داده و بسیار به آن افزوده، کتاب وی به شرح الدر النظیم موسوم شده و نه ترجمه الدر النظیم (بیرجندی، ۱۳۸۹، ص ۳۴).

   در تصحیح متن کتاب، نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان (کتابت شده در ۱۰۶۴ ﻫ.ق) اساس قرار گرفته و با نسخ خطی شماره ۲۰۰۶ کتابخانه مجلس (کتابت شده در ۱۰۸۳ ﻫ.ق) و نسخه شماره ۶۲۷/ف کتابخانه ملی ایران (کتابت شده احتمالا در قرن سیزدهم)  مقابله شده است. علاوه بر این نسخ، نسخه خطی شماره ۶۰۴۰ کتابخانه ملک (کتابت شده در ربیع الاول ۱۲۷۵) نیز مد نظر مصحح بوده و در موارد محدودی از آن استفاده کرده است (بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۳۶ – ۳۹).

   لازم به ذکر است که نسخ خطی این کتاب منحصر به چهار نسخه­ی مورد استفاده­ی محقق نیست، بلکه نسخ متعددی از این کتاب وجود دارد که شایسته بود به آن­ها اشاره می­شد، برای نمونه در کتابخانه­ی آیت­الله گلپایگانی، ۳ نسخه­ از آن موجود است (فهرست نسخه­های خطی کتابخانه آیت­الله گلپایگانی، ج ۱، ص ۱۴۵، ج ۲، ص ۷۲، ج ۳، ص ۲۰۵). علاوه بر این می­توان از نسخه­­های شماره­ ۲۴۳ و ۳۸۳ کتابخانه بنیاد خاورشناسی فرهنگستان تفلیس یاد نمود[۷]. نسخه­ شماره­ ۷۱۲ همین کتابخانه نیز، احتمالا نسخه­ای از همین کتاب بیرجندی است[۸]. در پاکستان نیز شش نسخه خطی از شرح الدر النظیم  بیرجندی که گاه از آن با عنوان جواهر القرآن نیز یاد می­شود (بیرجندی، ۱۳۸۹، مقدمه مصحح، ص ۳۹) وجود دارد. دو نسخه در موزه ملی کراچی، یک نسخه در کتابخانه دانشگاه همدرد در کراچی، یک نسخه در کتابخانه گنج­بخش در اسلام­آباد، یک نسخه در کتابخانه دانشگاه پیشاور و یک نسخه در استان هزاره (انصاری، ۱۳۸۶، ص ۲۹)[۹].    

     محاسن چاپ جدید عبارت است از:

• ارائه مقدمه در شرح احوال و آثار یافعی و بیرجندی و توضیح ویژگی­های لغوی و دستوری کتاب و بیان شیوه­ی تصحیح آن.
• ارائه متن کتاب به همراه نسخه بدل­ها در پاورقی و بهره­گیری از چهار نسخه در تصحیح متن به­ویژه اساس قرار دادن نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان (کتابت شده در ۱۰۶۴ ﻫ.ق) که ظاهراً اقدم و اصح نسخ موجود است.
• ارائه معانی لغات، ترکیبات و اصطلاحات و تنظیم فهرست­های مختلف شامل فهرست آیات، نمایه اشخاص و فهرست موضوعی مطالب کتاب که مورد اخیر در تسهیل استفاده از کتاب بسیار مؤثر است. 

   اما مهم­ترین نقطه ضعف چاپ جدید کتاب را می­توان خالی بودن کتاب از پاورقی­های تحقیقی و بسنده کردن به تصحیح و ارائه فهرست­های مختلف و معانی لغات و اصطلاحات دانست. شایسته بود منابع روایات حتی المقدور ارائه شود[۱۰] و در صورت امکان به اصل کتبی که مؤلف از آن­ها در تدوین اثر خود، استفاده نموده، مراجعه شود. دیگر این که غالب رجالی که نام آنان در متن آمده است نیاز به معرفی اجمالی دارند. برای نمونه در صفحه ۲۲۵، از ابوسعید خذاعی روایت شده که تصحیف ابوسعید خدری است[۱۱]. نمونه­ی دیگر این که مصحح در مقدمه خود می­نویسد: «در این کتاب از شیخ ابوالعباس و شیخ شرف­الدین بونی  زیاد نام برده»، در حالی که شیخ ابوالعباس همان شرف­الدین احمدبن علی بونی (م ۶۲۲ ﻫ.ق) مؤلف آثاری چون تحفه الأحباب ومنیه الانجاب فی اسرار بسم الله وفاتحه الکتاب، خصائص سر الکریم فی فضائل بسم الله الرحمن الرحیم، شرح أسماء الله الحسنى، شمس المعارف ولطائف العوارف،  علم الهدى واسرار الاهتدا فی فهم معنى سلوک أسماء الله الحسنى، فتح الکریم الوهاب فی فضائل البسمله مع جمله من الأبواب، المشهد الأسنى فی شرح أسماء الله الحسنى و موضح الطریق وقسطاس التحقیق فی شرح الأسماء الحسنى[۱۲]  است (حاجی خلیفه، [بی­تا]، ج ۲، ص ۱۰۶۲؛ اسماعیل باشا بغدادی، [بی­تا]، ج ۱، ص ۹۰ – 91؛ آقابزرگ طهرانی، ج ۱۴، ص ۲۲۶ – ۲۲۷) و نه فردی دیگر. علاوه بر این­ها، به سادگی می­شد با ارائه شماره آیه مورد اشاره مؤلف در پاورقی، استفاده از کتاب را تسهیل نمود.

   تحقیق متن، هنگامی بیشتر ضرورت می­یابد که بدانیم بیرجندی منابع خود و سند روایات را بیان نکرده و در خاتمه کتاب می­نویسد: «آنچه در خواص سور و آیات بینات فرقانی مذکور شد از تفاسیر کتب معتبره نقل فرموده به جهت آن که به تطویل نانجامد در هر موضع ذکر آن کتاب منقول عنه نرفت باید که بر آن اعتماد نماید و موقوف به تصحیح نقل بدارند» (۱۳۸۹، ص ۴۱۹).  

منابع:  

• آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، به کوشش علی­نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶.
• همو، طبقات اعلام الشیعه، ج ۷ (قرن دهم)، به کوشش علی­نقی منزوی، تهران، ۱۳۶۶.
• احمدوند، عباس و طاوسی مسرور، سعید، فیض کاشانی از منظر خاورشناسان، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، ۱۳۸۸.
• اسماعیل باشا بغدادی، هدیه العارفین، استانبول، وکاله المعارف، ۱۹۵۵، افست بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی­تا].
• اعلمی، ضیاءالدین، خواص القرآن وفوائده، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۲۰.
• افکاری، فریبا، «کتابشناسی نسخ خطی آثار عبدالعلی بیرجندی موجود در کتابخانه­های مهم ایران»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶.
• سید حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸.
• انصاری، محمد رضاء­الله، «آثار عبدالعلی بیرجندی در هند و اهمیت آن­ها برای علوم قرون وسطای هند»، ترجمه محمود رفیعی، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶.
• بهمنی، غلام­رضا، «نگاهی به موقعیت اجتماعی، علمی، تاریخی خراسان بزرگ در قرن نهم هجری و عصر علامه مولانا عبدالعلی بیرجندی»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶.
• بی­آزار شیرازی، عبدالکریم، «حزین لاهیجی و فقه مقارن در رساله خواص الحیوانات»، در: فروغ وحدت، سال اول، ش ۴، تابستان ۱۳۸۵.
• بیرجندی، نظام­الدین عبدالعلی­بن محمدبن حسین، خواص الآیات والسور (شرح الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم)، تصحیح علی چلونگر، آبادان، انتشارات پرسش، ۱۳۸۹.
• تیجانی، محمد، فاسألوا اهل الذکر، لندن، مؤسسه الفجر، [بی­تا].
• حائری، عبدالحسین، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران، ۱۳۵۰.
• حاجی خلیفه، مصطفی­بن عبدالله، کشف الظنون، تصحیح و تعلیق محمد شرف­الدین یالتقایا و رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی­تا].
• سروش، محمدرضا، «گزارشی مختصر از مراحل شناسایی و کاوش باستان شناسی در گورستان تاریخی بجد به همراه بازشناسی منابع برای تعیین محل دفن عبدالعلی بیرجندی»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶. 
• سروش، محمدرضا و زعفرانلو، رقیه، «کتابشناسی بخشی از نسخ خطی آثار علامه عبدالعلی بیرجندی موجود در کتابخانه­های جهان»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶. 
• سید عسکری، سیده سپیده، «کتابشناسی آثار عبدالعلی بیرجندی در کتابخانه­های ایران»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶. 
• سیدی، مهدی، «سال­های پایانی حیات علامه ملا عبدالعلی و محل دفن وی»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶.
• سیوطی، جلال­الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید مندوب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶.
• شهیدی صالحی، عبدالحسین، تفسیر و تفاسیر شیعه، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱.
• طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن، الخلاف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۷.
• فهرست نسخه­های خطی کتابخانه آیت­الله گلپایگانی، به کوشش سید احمد حسینی و رضا استادی، قم،  کتابخانه آیت­الله گلپایگانی، ۱۳۵۷.
• قاسملو، فرید، «بیرجندی، عبدالعلی»، در: دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلام­علی حداد عادل، تهران، بنیاد دائره­المعارف اسلامی، ۱۳۷۹.
• همو، «گزارشی درباره زندگی و آثار عبدالعلی بیرجندی»، در: مجموعه مقالات همایش بین­المللی بزرگداشت ملا عبدالعلی بیرجندی، به کوشش محمود رفیعی، تهران، انتشارات هیرمند، ۱۳۸۶.
• کسروی، احمد، شیخ صفی و تبارش، تهران، انتشارات فردوس، ۱۳۷۹.
• کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش علی­اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسسلامیه، ۱۳۶۵.
• مولوی، محمدعلی، «بیرجندی»، در: دائره­المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳.
• یافعی یمنی شافعی، ابومحمد عبدالله­بن اسعد، الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴.