دستور تطبیقی زبان های سامی

نویسنده: دکتر احمد پاکتچی

دستور تطبیقی زبان‌های سامی حوزه‌ای از دانش زبان‌شناسی تاریخی- تطبیقی است که بیش از دو قرن سابقه دارد و افزون بر مقالات فراوان، ده‌ها کتاب شاخص در این باره نوشته شده است. مقصود از زبان‌های سامی، خانواده‌ای از زبان‌های امروزی و تاریخی در منطقه ی آسیای مقدم و شاخ آفریقاست که از آن میان عربی برای ما آشناترین است و پس از هندواروپایی یکی از خانواده‌هایی است که در مرکز توجه زبان‌شناسان بوده است.

دستور تطبیقی در عین حال که به دستور زبان می‌پردازد، از دو جهت با دستورهای سنتی متفاوت است؛ نخست از آن حیث که معیارهای زبان‌شناسی جدید در آن محور کار است و به همین سبب، فراتر از صرف و نحو، مباحثی از حوزه ی واج‌شناسی را نیز در بر می‌گیرد. این حوزه ی اخیر به خصوص برای زبان‌های سامی که ساخت وزنی (قالبی) دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ویژگی دیگر که دستور تطبیقی را از دستورهای سنتی متمایز می‌سازد، ماهیت بینازبانی آن است؛ در اینجا یکایک ویژگی‌های دستوری از آن حیث مورد بحث قرار می‌گیرند که تغییرات آنها از یک زبان به زبان دیگر مورد بررسی قرار گیرد و در این مسیر، روند بحث به طور طبیعی ماهیتی تاریخی هم پیدا می‌کند. وجود این ویژگی‌ها در مجموع موجب می‌شود تا دستور تطبیقی، مجرایی مناسب هم برای درک عمیق قواعد دستوری یک زبان ـ مانند عربی ـ باشد و هم ابزار مناسبی برای بازنگری و واکاوی قواعد تلقی می‌گردد.

با توجه به آنچه گفته شد، هدف از دستور تطبیقی زبان‌های سامی و دامنه ی کاربرد آن روشن می‌گردد. برای مخاطب ایرانی به طور عام، شاید مهم‌ترین کارکرد این سلسله مباحث، برخوردار شدن از یک نگرش ژرف و نقاد در برخورد با قواعد زبان عربی است، اما مخاطب‌های خاص می‌توانند به کاربردهای فراتری نیز بیاندیشیند. به عنوان نمونه، برای پژوهشگران حوزه ی زبان قرآن که به تفاوت میان عربی قرآنی و عربی کلاسیک توجه دارند، دستور تطبیقی زبان‌های سامی ابزاری کارآمد برای رصد کردن تفاوت‌ها میان دستور زبان عربی قرآن و دستور زبان مشهور عربی است و دستاورد تعمق در این مباحث، می‌تواند گشایش گره‌هایی باشد که در ارتباط با ترکیب برخی از ساخت‌های صرفی و نحوی قرآن کریم وجود دارد.

برای پژوهشگرانی که در حوزه ی زبان‌های ایران باستان به تحقیق می‌پردازند، دستور تطبیقی زبان‌های سامی می‌تواند آمادگی بیشتری در رمزگشایی هزوارش‌ها و نیز برخورد ژرف با وام‌گیری‌های واژگانی و دستوری فراهم آورد. برای پژوهشگرانی که در حوزه ی ادیان مشغول به مطالعه هستند، این سلسله ابحاث می‌تواند امکان بیشتری در مواجهه با انگاره‌های عبری و سریانی فراهم آورد. این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که هم‌وطنان آشوری ما، همچنان از گونه‌ای زنده از زبان سریانی استفاده می‌کنند که از مهم‌ترین زبان‌های سامی محسوب می‌شود.

در مروری بر محتوای دروس باید یادآور شد؛ در کلیت بحث، همه ی زبان‌های سامی در بوته کاوش قرار خواهند گرفت، ولی به طور اغلبی از پنج شاخه زبان‌های سامی، پنج زبان شاخص بیش از همه مورد بحث خواهد بود که عبارت‌اند از: عربی، اکدی، عبری، آرامی و گعزی.

دوره با مروری بر مباحث عمومی شامل تبارشناسی زبان های سامی، مروری بر نظام وزنی و وندی در این زبان‌ها و نسبت نظام نوشتاری با مطالعه ی زبان‌های سامی آغاز خواهد شد. درس با مباحثی در خصوص واجشناسی تطبیقی، تحلیل نواختی و قواعد تغییر آوایی میان زبان‌های سامی پی گرفته خواهد شد. در ادامه، بخش گسترده‌ای از بحث بر حوزه ی صرف متمرکز خواهد شد و مباحثی مانند ریشه‌های ثنائی و ثلاثی، وندهای سامی، کاربرد وزن در ساخت صرفی، ویژگی‌های صرفی اسماء، مبانی افعال، ابواب مزید و ماضی و مضارع به بحث نهاده می‌شود و در بخش پایانی، مبحثی در باره ی کلیات نحو ارائه می‌گردد.

منابع پیشنهادی برای مطالعه:

ولفنسون، أ. تاریخ اللغات السامیه، ۱۳۴۸ق

موسکاتی، س. و دیگران، مدخل علی نحو اللغات السامیه المقارن، ۱۴۱۴ق

O’Leary, D.L., Comparative Grammar of the Semitic Languages, 1969

Gray, L., Introduction to Semitic Comparative Linguistics, 1971

منبع مطلب فوق: https://www.cgie.org.ir/fa/news/215685