به بهانۀ تصحیح چند ارجاعِ به تورات در ترجمۀ کتاب واژه‌های دخیل در قرآن

آینه پژوهش، خرداد و تیر ماه ۱۴۰۰، شماره ۱۸۸، ص ۹ـ ۳۴۷

۱.      درآمد

در میان منابع مرتبط با زبان‌شناسیِ واژگان قرآن، کتاب آرتور جفری[۱] با عنوان واژه‏های دخیل در قرآن[۲]، در جامعه علمی ما در مقایسه با آثار مشابه، از شهرت بیشتری برخوردار است. بی‏تردید ترجمۀ عالمانۀ آقای فریدون بدره‏ای در این شهرت نقش داشته است. به همین سان، در مطالعات قرآنی به زبان‎های اروپایی نیز دیدگاه‌های آرتور جفری در این کتاب کماکان مورد ارجاع قرار می‌گیرد. البته هم در دوران حیات نویسنده و هم بعدها، با نقدهایی جدی‏ نیز روبه‎رو بوده است. اجمالاً اینکه همان‎طور که مرحوم برگ‏نیسی بیان کرده، در قلم آرتور جفری نوعی اصرار برای یافتن منبع سریانی دیده می‏شود، که گویی در رقابت با کسانی است که خاستگاه عبری برای آن قایل‏اند.[۳] علاوه بر این، نویسنده در ذیل برخی مدخل‌ها به طور شگرفی ناگهان رویکرد کلامی اتخاذ کرده و بسان ردیه‌نویسان قرن نوزدهم از تعابیر کاملا جدلی در تحلیل ساختمان واژه‌های قرآنی استفاده می‌کند. لحن نویسنده در این گونه موارد، البته نادر، به حدی گزنده و تند است که مترجم محترم از ترجمۀ آنها صرف‌نظر کرده است. (به طور مثال نک. مدخل جالوت، ص ۱۶۳، قس. با متن اصلی کتاب ص ۹۸). با این اوصاف، این موارد معدود نمی‌توانند اصل کتاب را تحت الشعاع قرار دهند؛ استفاده از حدود ۱۴۰ مرجع به زبان‌های مختلف، علاوه بر ده‌ها منبعی که در پاورقی به آنها ارجاع داده شده، به روشنی گستره دانش آرتور جفری را ترسیم و جایگاه علمی او را تثبیت می‌کند.

کتاب در زبان اصلی به سال ۱۹۳۸م. انتشار یافته، و ترجمۀ فارسی آن ابتدا در ۱۳۷۲، سپس در ۱۳۸۶ از سوی انتشارات توس تجدید چاپ شد. در این مقاله تمام ارجاعات به همین نسخۀ اخیر می‌باشد. متن کتاب پس از چهار مقدمه، به ترتیب از ناشر، کاظم برگ‌نیسی، مترجم و نویسنده آغاز می‌شود. در این میان، مقدمۀ آقای برگ‌نیسی[۴] که به طور روشمند و فنی به تحلیل کتاب پرداخته، به روشنی موجب غنای مباحث آرتور جفری شده، لذا مطالعۀ آن برای مخاطب فارسی زبان ضروری و مغتنم است.[۵] در انتهای کتاب، دو مقاله تحت عنوان «نگاهى به واژه‌هاى دخیل در قرآن مجید» اثر محمدهادى مؤذن جامى و «نقد کتاب واژه‌هاى دخیل در قرآن مجید» نوشته محمدحسین روحانى به عنوان پیوست درج شده است. باری، مباحث نویسنده کتاب بر تحلیل زبان‌شناسی ۳۲۳ واژه به ترتیب الفبایی متمرکز است. حجم مباحث هر مدخل به طور میانگین یک صفحه می‌باشند، البته برخی از واژگان مثل حنیف، حور، دینار و فرقان با تفصیل بیشتری طرح شدند.

به نظر راقم این سطور، جفری در سراسر این کتاب به طور برجسته از دیدگاه‌های پژوهشگر آلمانی یوزف هوروویتس[۶] در بخش دوم کتاب بررسی‌های قرآنی[۷] متأثر بوده است. بخش اول کتاب هوروویتس در قالب چند فصل به بررسی روایات تاریخی قرآن و پیشینۀ آن در کتاب مقدس می‏پردازد (ص ۱- ۷۷)؛ و بخش دوم، دربردارندۀ ریشه‏شناسیِ حدود ۱۰۰ اسم خاص است. این کتاب از منابع پرارجاع آرتور جفری‌ست و در بیشتر واژگانِ مشترک، وی نظر هورویتس را پذیرفته است (نک. مدخل‏های ابراهیم، الأعراف، انجیل، جبرئیل، حکمه، حور، داوود، ربانی، زکریا، صحف، عدن، عمران، عیسی، لوح، مثانی، مله، منّ).

بایدتوجه داشت که هوروویتس در این کتاب برای نخستین بار از کتیبه‏های صفایی[۸] استفاده کرده است و این از امتیازهای پژوهش او محسوب می‌شود. این کتیبه‏ها به زبان عربی شمالی هستند که در نیمۀ دوم قرن نوزدهم در اطراف سوریه کشف شدند و به لحاظ تاریخی به ۱۰۰۰ قبل میلاد تا ۴۰۰ میلادی تعلق دارند. جالب آنکه، هوروویتس در مقدمه از آقای اِنو لیتمان[۹] تشکر کرده که تحقیقات منتشر نشده خود در دانشگاه پرینستون در مورد این متون را در اختیار او قرار داده است (این گونه رفتارها و قدردانی‌ها الگوهایی برای پژوهشگران جوان محسوب می‌شوند!). وی نقل‌های خود از این متون منتشر نشده را با علامت اختصاری Safa L II معیّن کرده است. پس از این مقدمه، که البته از ذی المقدمه بلندتر بود، مناسب دیدم چند ارجاع نادرست در نسخۀ ترجمه را با مخاطبان فهیم به اشتراک گذارم (به جهت ادای بخشی از دِین خود هم به نویسنده و هم به مترجم!). روشن است که برخی از اینها اشتباه چاپی بوده، و اساسا یادداشت حاضر در درجۀ نخست با هدف توجه دادن به اهمیت کتاب آرتور جفری بوده است.

۲.      تصحیح چند ارجاع در نسخۀ ترجمه

از موارد مذکور در جدول ذیل، تنها مورد سوم ارجاع به عهد جدید است.

* این دو مورد قطعا ناشی از اشتباه چاپی بوده است.

** در شکل حاضر برداشت مخاطب باب ۳۹ پاسوق ۴۰ می‌باشد، اما منظور نویسنده باب‌های ۳۹ و ۴۰ می‌باشد. توضیح آنکه، شاهد مثال نویسنده یعنی عبارت בית הסהר دو بار در باب ۳۹: ۲۰، ۲۲ و دو مرتبه در باب ۴۰: ۳، ۵ تکرار شده است.

*** کتاب دانیال کلا متضمن ۱۲ باب است. نویسنده به دو آیه از باب دهم ارجاع داده است.

جمع‌بندی

امیدواریم با فراهم شدن زیرساخت‌های لازم در جامعۀ علمی ما (راه‌اندازی رشته زبان‌های سامی در دانشگده‌های علوم قرآنی) زمینه نقادی فنی این اثر، به جای نقد الهیاتی[۱۰]، فراهم گردد.

[۱] . Arthur Jeffery, 1892-1959.

[۲] . The Foreign Vocabulary of the Qurʿān, Orental Institute Baroda, 1938.

[۳] . برای دیدن تحلیل کلی‏تر این موضوع، نک. کاظم برگ‏نیسی، «واژه‏های دخیل قرآن و دیدگاه‏ها»، معارف، دورۀ دوازدهم، ش ۱ـ۲، فروردین ـ آبان ۱۳۷۴، ص ۹۳ـ ۱۱۹ (به طور خاص توضیحات ص ۹۹ـ ۱۰۰).

[۴] . ناگفته نماند که این مقدمۀ پیشتر به صورت مقالۀ مجزا منتشر شده بوده، ناشر محترم به جهت اهمیت تحلیل نویسنده، دوباره در ابتدای کتاب آورده است؛ نک. «واژه‏های دخیل قرآن و دیدگاه‏ها»، معارف، دورۀ دوازدهم، ش ۱ـ۲، فروردین ـ آبان ۱۳۷۴، ص ۹۳ـ ۱۱۹.

[۵] . دریغ که این پژوهشگر توانا (۱۳۳۵-۱۳۸۹) زودهنگام و در اوج پختگی علمی در اثر سقوط آسانسور درگذشت.

[۶] . Josef Horovitz, 1874-1931.

[۷] . Koranische Untersuchungen, Leipyig,1926

[۸] . Safaitic Inscriptions;

در رابطه با تحقیقات جدید در مورد این متون نک.

An Outline of the Grammar of the Safaitic Inscriptions, Al-Jallad, Ahmad. 2015.

[۹] . Enno Littmann, 1875 – ۱۹۵۸.

[۱۰] . از جمله نک. «بررسی کتاب واژگان دخیل در قرآن آرتور جفری با محوریت واژگان عبری»، محمدرضا آرام و محمدصادق بیاتی صداقت، دوفصلنامۀ علمی ـ ترویجی قرآن‌پژوهی خاورشناسان، سال سیزدهم، ش ۲۴، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش، ص ۹۳ـ ۱۲۸.