ترجمه‌های عبری قرآن به مثابه تفاسیر یهودی ناشناخته: بررسی نسخۀ بازنویسی اوری روبین

* این مقاله به روح بلند استاد فقید، دردانۀ دهر، مرحوم آذرتاش آذرنوش (۱۳۱۶ـ۱۴۰۰) تقدیم می‌شود؛ استادی که علم و تواضع را در حد کمال با هم داشت؛ یادش گرامی!

آینه پژوهش، ۱۹۱، سال ۳۲، شماره ۵، آذر و دی ماه ۱۴۰۰، ص ۱۵۳ـ۱۶۲.

** حیدر عیوضی

چکیده

ترجمۀ عبری قرآن به قلم اوری روبین (Uri Rubin, 1944-2021) ابتدا در سال ۲۰۰۵م. منتشر شد؛ مترجم پس از ۱۱ سال، در ۲۰۱۶م. نسخۀ بازنویسی شدۀ آن را چاپ کرد. اهمیت این ترجمه، صرف نظر از مباحث زبانی، وجود انبوهی از پاورقی‌ها در ذیل آیات است؛ محتوای برخی از آنها قطعا به مباحث تفسیری ـ بینامتنیت کمک خواهد کرد، اما در مواردی نیز در تعارض با دیدگاه مسلمانان می‌باشد. در واقع، متن نهایی چیزی فراتر از ترجمه، بلکه یک تفسیر می‌باشد.

این پاورقی‌ها به لحاظ محتوایی در چهار بخش اصلی قرار می‌گیرند: I. متن‌های صرفا توضیحی به جهت تبیین تحت اللفظی معانی آیات؛ II. اشاره به دیدگاه‌های تفسیری و احیانا اختلاف مفسران؛ III. ارجاع به آیات مشابه در متن قرآن؛ IV. ارجاع به بن‌مایه‌های توراتی، میدراشی در آیات قرآن. مقالۀ حاضر به بررسی این نسخۀ جدید متمرکز است و تغییرات آن را در دو محور مباحث مبنایی و ارجاعات بیشتر به متون پیشااسلامی به طور اجمال پی‌گرفته است.

کلیدواژه‌ها: ترجمۀ عبری قرآن، بایبل، بینامتنیت، اوری روبین.

۱.    درآمد

در سال‌های اخیر، جامعۀ علمی ما از طریق ترجمه و پاره‌ای نقدها،[۱] نسبت به دیدگاه‌های اوری روبین (Uri Rubin, 1944-2021) آشنایی نسبی پیدا کرده است. در برخی از مقالات و سایت‌های فارسی نام وی به صورت «یوری» ضبط شده، با توجه به املای عبری این نام که با حرف א / الف «אורי רובין‎» آغاز می‌شود، به صورت «اوری» درست‌تر می‌باشد. اوری روبین، اسلام شناس معاصر و استاد گروه زبان عربی و مطالعات اسلامی دانشگاه تل‌آویو بود، که به تازگی (۲۶ اکتبر ۲۰۲۱، برابر با ۴ آبان ۱۴۰۰) فوت کرد. علاوه بر آثار مستقل در حوزۀ مطالعات قرآن ـ تورات و حدیث، نگارش برخی از مدخل‌های دائره المعارف قرآن (EQ) نیز به قلم اوست. ترجمۀ عبری او از قرآن به سال ۲۰۰۵ با عنوان הקוראן / hā Qurʿān    منتشر شد؛ روبین پس از حدود ده سال یعنی در ۲۰۱۶ با اعمال برخی تغییرات آن را بازچاپ نمود.

در مقدمۀ، روبین لیست مهم‌ترین منابع مورد استفاده در نسخۀ بازنویسی شده را ارائه داده است. بیشتر این منابع (به جز شماره‌های ۱، ۳، ۴ ، ۵ و ۱۰) به بعد از ۲۰۰۵م.، یعنی بعد از چاپ نخست ترجمه، تعلق دارند؛ در این میان آثار خود روبین (۶ مورد) و رینولدز (۳ مورد) در رتبۀ اول و دوم قرار داردند. همینطور، به جز شماره چهارم (تفسیر رودی پارت) و نوزدهم (کتاب اشپایر) که آلمانی هستند، بقیۀ منابع به زبان انگلیسی می‌باشند. در مطالعات قرآن پژوهی معاصر این منابع جزء آثار مهم به شمار می‌روند و ذکر اسامی آنها در اینجا محتملا مفید خواهد بود:

1. Ambros, Arne A. A Concise dictionary of Koranic Arabic. Wiesbaden, 2004.

فرهنگنامۀ مختصر قرآن 

2. McAuliffe, Jane Dammen (ed.). The Cambridge companion to the Qurʾān, Cambridge, 2006.

راهنمای جامع انتشارات کمبریج برای قرآن 

3. O’Shaughnessy, Thomas S.J. “The Seven names for Hell in the Qurʾān”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies ۲۴ (۱۹۶۱), ۴۴۴-۴۶۹.

«هفت نام برای جهنم در قرآن»

4. Paret, Rudi. Der Koran: Kommentar und Konkordanz. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer, 1971.

تفسیر و واژه‌نامۀ قرآن (آلمانی)

5. Reeves, John C. (ed.). Bible and Qurʾān: Essays in scriptural intertextuality. Atlanta, 2003.

کتاب مقدس و قرآن: مقالاتی در بینامتنیت متون مقدس

6. Reynolds, Gabriel Said (ed.). New perspectives on the Qurʾān: The Qurʾān in its historical context 2. Routledge studies in the Qurʾān, London and New York, 2011.

دیدگاه‌های جدید در باب قرآن: قرآن در بافت تاریخی‌اش

7. The Qurʾān and its biblical subtext. Routledge studies in the Qurʾān, London and New York, 2010.

قرآن و زیرمتن بایبلی آن

8. ____ (ed.). The Qurʾān in its historical context. Routledge studies in the Qurʾān, London and New York, 2008.

قرآن در بافت تاریخی

9. Rippin, Andrew (ed.). The Blackwell companion to the Qurʾān. Blackwell Publishing, 2006.

راهنمای جامع انتشارات بلک‌ول برای قرآن

10. Robinson, Neal. Discovering the Qurʾān: A contemporary approach to a veiled tex Second Edition, Washington: Georgetown University Press, 2003.

فهم قرآن: رهیافتی معاصر به متنی پنهان 

11. Rubin, Uri. “‘Become you apes, repelled!’ (Quran 7:166): The transformation of the Israelites into apes and its biblical and midrashic background”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies ۷۸, ۱ (۲۰۱۵), ۲۵-۴۰.

«کُونُواْ قِرَدَهً خَاسِین‏» (اعراف: ۱۶۶): تبدیل بنی اسرائیل به میمون و خاستگاه بایبلی و میدارشی آن

12. “More light on Muḥammad’s pre-existence: Qurʾānic and post-Qurʾānic perspectives”, in Andrew Rippin and Roberto Tottoli, eds., Books and written culture of the Islamic world. Brill, Islamic History and Civilization 113 (Leiden, Boston, 2015), pp. 288-311.

«پرتوی بیشتر بر پیشاوجود پیامبر: دیدگاه‌های قرآن و پساقرآنی»

13. “Moses and the holy valley ṭuwan: On the biblical and midrashic
    background of a qurʾānic scene,” Journal of Near Eastern Studies ۷۳ no.1 (2014), 73-81.

«موسی و وادی مقدس طوی: خاستگاه بایبلی و میدارشی یک صحنۀ قرآنی»

14. “Muḥammad’s message in Mecca: warnings, signs, and miracles, [The
    case of the splitting of the moon (Q 54:1-2)]”, in Jonathan E. Brockopp,
    ed, The Cambridge companion to Muḥammad (Cambridge, 2010), 39-60.

«پیام محمد در مکه: هشدارها، نشانه‌ها و معجزات»

15. “The Seal of the prophets and the finality of prophecy,” Zeitschrift der
    Deutschen Morgenländischen Gesellschaft ۱۶۴/۱ (۲۰۱۴), ۶۵-۹۶.

«خاتم الانبیاء و ختم نبوت»

16. “The shrouded messenger: On the interpretation of al-muzzammil and al-muddaththir”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam ۱۶ (۱۹۹۳), ۹۶–۱۰۷. [Reprinted in: Uri Rubin, Muhammad the prophet and Arabia, Variorum Collected Studies Series (Ashgate, 2011), no. VI].

«پیامبرِ به جامه پیچیده: در تفسیر المزّمل و المدّثر»

17. Silverstein, Adam. “Hāmān’s transition from the Jāhiliyya to Islam”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam ۳۴ (۲۰۰۸), ۲۸۵-۳۰۸.

«هامان در گذر از جاهلیت به اسلام»

18. “The Qurʾānic Pharaoh”, in Gabriel Said Reynolds (ed.), New Perspectives on the Qurʾān (Routledge Studies in the Qurʾān, London and New York, 2011), 467-77.

«فرعون در قرآن»

19. Speyer, Heinrich. Die biblischen Erzählungen im Qoran. Hildesheim 2013 (repr.).

روایات بایبلی در قرآن (آلمانی)

20. Witztum, Joseph. “The foundations of the house (Q 2:127)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies ۷۲ (۲۰۰۹), ۲۵-۴۰.

«ساخت خانۀ [کعبه] (بقره: ۱۲۷)»

21. “Joseph among the Ishmaelites: Q 12 in light of Syriac sources”, in Gabriel Said Reynolds (ed.), New Perspectives on the Qurʾān (Routledge studies in the Qurʾān, London and New York, 2011), 425-448.

«یوسف در میان اسماعیلیان: سورۀ یوسف در پرتو منابع سریانی».

***

در ادامه، تغییرات در نسخۀ حاضر را در دو محورِ مباحث مبنایی و ارجاعات بیشتر مترجم به متون پیشاقرآنی مرور خواهیم کرد. در پایان، مطالب جمع‌بندی نیز به اهمیت ترجمه‌های عبری قرآن، و ضرورت راه‌اندازی رشته زبان‌های سامی در (برخی) دانشکده‌های علوم قرآنی می‌پردازد. تصریح می‌کنم که این موضوع بسیار پردامنۀ است، و راقم این سطور در وسع محدود خود از دانش زبان عبریِ کلاسیک تنها به عنوان یک طرح بحث اولیه به آن خواهد پرداخت. پرواضح است که رویکرد این مقاله صرفا توصیفی است. تک تک مباحثی که در ادامه لیست خواهند شد، قابلیت بررسی مجزا و فنی از سوی اربابان فن و صاحب‌نظران را دارد.

۲.    تغییرات مبنایی

این تغییرات چون در سراسر متن اعمال شده است، می‌توان آنها را مبنایی شمرد. در این بخش، صرفا به ذکر سه مورد بسنده می‌شود:

• عدول از الوهیم به الله در معادل‌گذاری لفظ جلاله؛

معادل‌گذاری برای لفظ جلالۀ اللّه در ترجمۀ قرآن از جمله موضوعات محل بحث در قرآن پژوهی به شمار می‌رود. در این رابطه، ترجمه‌ها به طور کلی به دو گروه تقسیم می‌شوند، استفاده از خود لفظ جلاله و دیگری به کارگیری واژۀ رایج در زبان مقصد (از جمله: خداوند، خدای و پروردگار در فارسی، God انگلیسی، Gott آلمانی و …). مترجمان عبری قرآن نیز عده‌ای از معادل الوهیم استفاده کرده‌اند و برخی الله را ترجیح می‌دهند. در رابطه با واژۀ عبری مذکور، الوهیم، لازم به ذکر است این واژه جمع تشریفیِ نام אֵל / ʾēl است که از پربسامدترین اسامی خداوند در تورات عبری می‌باشد.

البته این نام برای فرشتگان و خدایان غیر نیز به کار رفته است، از جمله «ای‌ پسر انسان‌ به‌ رئیس‌ صور بگو:خداوند یهوه‌ چنین‌ می‌فرماید: چونکه‌ دلت‌ مغرور شده‌ است‌ و می‌گویی‌ که‌ من‌ خدا  אֵל / ʾēl هستم‌ و بر کرسی‌ خدایان‌ אֱלֹהִים / ʾelōhīm در وسط‌ دریا نشسته‌ام‌» (حزقیال ۲۸: ۲). اما وقتی که با حرف تعریف ה / h به صورت ה ـ אֱלֹהִים / hā-ʾelōhīm همراه است، مختص نام خداست؛ از اینرو، عبارت معروف سفر تثنیه כִּי יְהוָה הוּא הָאֱלֹהִים / ki YHWH hūʼ hā ʾelōhīm را می‌توان معادل عبارت «لا اله الا الله»[۲] شمرد.

به این ترتیب،روبین بر خلاف نسخۀ ۲۰۰۵م. که در معادل‌گذاری لفظ جلاله همارۀ از واژۀ عبری الوهیم استفاده کرده، در نسخۀ ۲۰۱۶ خود واژۀ اللّه (אללה) را ترجیح داده است.

• گرایش به زبان و سبک ادبی تورات؛

پیشتر در جمع‌بندی مقاله‌ای که به مقایسۀ ترجمۀ یوزف ریولین و اوری روبین اختصاص داشت گفته آمد «به همان‌ اندازه که ریولین به سبک ادبی توراتی تمایل دارد، روبین زبان و سبک امروزی را پیش گرفته است».[۳] در آن زمان، نویسندگانِ مقاله به نسخۀ بازنویسی شدۀ روبین دسترسی نداشتند، و مبنای سنجش نسخۀ ۲۰۰۵م. بود. طبیعتا نسخۀ جدید نیاز به ارزیابی مجدد دارد.

با بررسی بخش‌های متعدد، به نظر می‌رسد روبین در این اثر تا حدود زیادی به استفاده از زبان و سبک تورات متمایل شده است. این موضوع در استفاده از ترکیب‌های عبری ـ توراتی به طور خاص در مضامین مشترک نمایان می‌شود، از جمله:

در ترجمۀ «اللَّهُ یَسْتهَزِئُ بهِم‏» (بقره: ۱۵): در نسخۀ جدید به صورت אללה ילעג להם، مترجم از مشتقات לעג / lʿg «استهزاء کردن، مسخره کردن» استفاده کرده است. این به جهت انعکاس مضمون مشترک آیه با مزامیر ۲: ۴ بوده است. روبین در پاورقی متن عبری تورات را هم «יוֹשֵׁ בַבשָמיִםַ יִשְּחָקַ אֲדֹנָיַ יִלְּעג־לָמוֹ» می‌آورد. اما ترجمۀ قدیم به کلی متفاوت است.

• گرایش به سبک مسجّع در زبان مقصد؛

«… وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین * اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیم‏‏» (حمد: ۵ـ۶) عبارت نخست در ترجمۀ قدیم به صورت ולישועתך נקווה ، در ترجمه جدید به ומעִמךָ נבקש עֵזֶר «تنها از تو کمک می‌طلبیم» تغییر کرده است. علاوه بر اینکه معنای انحصار در آیه در ترجمۀ جدید بهتر منعکس شده، استفاده از این ترکیب با توجه به تغییری دیگری که مترجم در آیه بعدی انجام داده و آن استفاده از מישור به جای מישרים (در نسخۀ قبلی) به مسجّع بودن متن در زبان مقصد کمک کرده است.

۳.    ارجاعات بیشتر به تورات و میدارش‌ها

ترجمۀ اوری روبین متضمن پاورقی‌های فراوان است. به لحاظ محتوایی این پاورقی‌ها را می‌توان در چهار بخش اصلی قرار داد: I. متن‌های صرفا توضیحی به جهت تبیین تحت اللفظی معانی آیات؛ II. اشاره به دیدگاه‌های تفسیری و احیانا اختلاف مفسران؛ III. ارجاع به آیات مشابه در متن قرآن؛ IV. ارجاع به بن‌مایه‌های توراتی، میدراشی در آیات قرآن. در این میان، قسم اخیر در ترجمۀ بازنویسی شده افزایش چشم‌گیری یافته است. به عبارتی، هرچند نسخۀ ۲۰۰۵م. نیز متضمن ارجاعات متعدد به متون پیشین است، اما در این نسخه خیلی پررنگ‌تر می‌باشد. در ادامه، نمونه‌هایی از این ارجاعات در دو سورۀ نخست، حمد و بقره، را ملاحظه می‌کنید. البته این موارد هم به عنوان نمونه انتخاب شدند، و همۀ آنچه که هست، نیست!

1. «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم» (حمد: ۶) ← «ای خداوند طریق خود را به من بیاموز و به‌سبب دشمنانم مرا به راه راست هدایت فرما» (مزامیر ۲۷: ۱۱).
2. «اللَّهُ یَسْتهَزِئُ بهِم‏» (بقره: ۱۵) ← «او که بر آسمانها نشسته است می‌خندد. خداوند بر ایشان استهزا می‌کند» (مزامیر ۲: ۴).
3. «قَالَ یَادَمُ أَنبِئْهُم بِأَسمْائهِم» (بقره: ۳۳) ← «پس‌ آدم‌ همۀ بهایم‌ و پرندگان‌ آسمان‌ و همۀ حیوانات‌ صحرا را نام‌ نهاد» (پیدایش ۲: ۲۰)، در ادامه روبین بخشی از میدارش برشیت رباه را نقل می‌کند که ترجمۀ آن به این مضمون است: «خداوند به ملائکه گفت من آدم را آفریدم. ملائکه گفتند ماهیت او چیست. خداوند گفت حکمت و دانش او از شماها بیشتر است. آنگاه حیوانات، جانواران و پرندگان از مقابل ملائکه عبور داده شدند، خداوند از نام آنها پرسید، اما آنها از پاسخ عاجز ماندند. آنگاه از مقابل آدم عبور داده شدند. به آدم گفت نام او چیست، پاسخ داد: این گاو نر، این اسب و این شتر است. آنگاه از آدم پرسید نام تو چیست، گفت: «من آدمم، چون مرا از اداما [سطح زمین] آفریدی». خداوند پرسید نام من چیست؟ آدم گفت: سزاوار است که نام تو أدونای [אֲדֹנָי / ʼadōnāi] «آقای من»[۴] باشد، چرا که سرور همۀ آفریده‌هایت هستی!».[۵]
4. «وَ لَا یُقْبَلُ مِنها شَفَاعَهٌ وَ لَا یُؤْخَذُ مِنهَا عَدْل‏» (بقره: ۴۸) ← «هیچ کس هرگز برای برادر خود فدیه نخواهد داد و کفّاره او را به خدا نخواهد بخشید» (مزامیر ۴۹: ۷ [نسخۀ عبری ۸]).
5. «وَ إِذْ قُلْتُمْ یَامُوسىَ‏ لَن نُّؤْمِنَ لَکَ حَتىَ‏ نَرَى اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ وَ أَنتُمْ تَنظُرُونَ * ثُمَّ بَعَثْنَاکُم مِّن بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون» (بقره: ۵۵ـ۵۶) ← میدارش Shemot Rabbah, 29,4
6. «فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَهَ عَیْنًا» (بقره: ۶۰) ← «پس‌ به‌ ایلیم‌ آمدند، و در آنجا دوازده‌ چشمۀ آب‌ و هفتاد درخت‌ خرما بود، و در آنجا نزد آب‌ خیمه‌ زدند» (خروج ۱۵: ۲۷).
7. «وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّنَ بِغَیرِ الْحَق‏» (بقره: ۶۱) ← «شمشیر شما مثل‌ شیر درنده‌ انبیای‌ شما را هلاک‌ کرده‌ است» (ارمیا ۲: ۳۰)، و نیز عهد جدید «ای اورشلیم، اورشلیم، قاتل انبیا و سنگسار کننده مرسلان خود! چند مرتبه خواستم فرزندان تو را جمع کنم، مثل مرغی که جوجه‌های خود را زیر بال خود جمع می‌کند و نخواستید! (متی ۲۳: ۳۷).
8. « قَالُواْ سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا» (بقره: ۹۳) ← ارجاعات بیشتر به میدارش رباه (۴۲: ۷) و سفر خروج (۲۴: ۷).
9. «مَا لَهُ فىِ الاَخِرَهِ مِنْ خَلَاق‏» (بقره: ۱۰۲) ← ارجاع به ضرب المثلی در میشنا، رسالۀ سنهدرین יש/אין לו חלק לעולם הבא ، تحت اللفظی: «برای او بهره و نصیبی در آخرت نیست» (۱۰: ۱ـ۴).
10. «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا» (بقره: ۱۲۷)، روبین ابتدا به ساخت مذبح‌های ابراهیم در سفر پیدایش ارجاع می‌دهد (۱۲: ۷ـ۸)، سپس برای تفصیل بیشتر به طور خاص به ارتباط ترکیب בית אברהם/ bayt ʼābrāhām «خانۀ ابراهیم» در وصایای ابراهیم (کتاب یوبیل باب ۲۲) و البیت (الکعبه) در آیه می‌پردازد.

• «رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَینْ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا …» (بقره: ۱۲۸) ← ارجاع به کتاب یوبیل (باب ۲۲: ۹ـ ۱۳) با مضمون دعای ابراهیم برای ذریۀ خود.

12. «مَّن ذَا الَّذِى یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَه» (بقره: ۲۴۵) ← «هر که‌ بر فقیر ترحّم‌ نماید به‌ خداوند قرض‌ می‌دهد، و احسان‌ او را به‌ او ردّ خواهد نمود» (امثال ۱۹: ۱۷).
13. «وَ لَوْ لَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الْأَرْض‏» (بقره: ۲۵۱)، ← ارجاع به این سخن ربی حنینا در میشنا «برای سلامتی شاهان دعا کنید که اگر ترس از ایشان نبود، مردم همدیگر را زنده زنده می‌بلعیدند» (رسالۀ اندرز پدران ۳: ۲).[۶]
14. تطبیق عبارات مختلف آیت الکرسی (بقره: ۲۵۵) با دانیال و مزامیر.
15. «یُؤْتىِ الْحِکْمَهَ مَن یَشَاءُ …» (بقره: ۲۶۹) ← «او حکمت را به حکیمان و دانش را به دانشمندان عطا می فرماید» (دانیال ۲: ۲۱).

برخی ارجاعات جدید به عهد جدید:

16. «فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتىِ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِجَارَهُ» (بقره: ۲۴)، ← «در آتش جاودانی که برای ابلیس و فرشتگان او مهیّا شده است» (انجیل متی ۲۵: ۴۱).
17. «کاَلَّذِى یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاس‏ …» (بقره: ۲۶۴) ← «هوشیار باشید که کارهای نیک خود را برای جلب توجه مردم پیش چشم دیگران انجام ندهید زیرا اگر چنین کنید، هیچ اجری نزد پدر آسمانی خود ندارید» (متی ۶: ۱ بب).

مواردی که ذکر شد، به ارجاعات اضافی مترجم به متون پیشااسلامی (نسبت به نسخۀ ۲۰۰۵م.) محدود بود، به همین ترتیب ارجاع به آیات مشابه در قرآن نیز در نسخۀ جدید به طور چشم‌گیر بیشتر شده است.

ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که در رابطه با مضامین مشترک قرآن و متون پیشین آثار متعددی در دسترس است، از جدیدترین پژوهش‌های شاخص باید به کتاب قرآن و کتاب مقدس: متن و تفسیر[۷] اثر گابریل سعید رینولدز اشاره کرد. در این اثر سعی شده منبعی جامع در موضوع مضامین مشترک قرآن و کتاب مقدس ارائه شود. در میان منابع رینولدز، مقالات و کتاب‌های اوری روبین دیده می‌شود، اما تعجب آنکه ترجمۀ قرآن وی را نادیده گرفته است. در حالی که پاورقی‌های این ترجمه می‌توانست دست کم در مواردی به تکمیل پروژه او کمک کند(مثلا ارجاع روبین در ذیل آیۀ غار (توبه: ۴۰) به مضامین و عناصر مشترک ادبی در کتاب دوم پادشاهان ۶: ۱۶ بب).

۴.     جمع‌بندی

1. ترجمه‌های عبری قرآن، به طور خاص ترجمۀ اوری روبین به جهت پاورقی‌های مهم و فنی می‌توانند تفاسیر یهودی بر قرآن محسوب شوند. قطعا پاره‌ای از دیدگاه‌های مطرح در این تفاسیر در تعارض با دیدگاه مفسران مسلمان است، اما در موارد متعددی نیز ارجاعات ایشان به متون پیشااسلامی می‌توانند به تفسیر فنی برخی آیات پیچیدۀ قرآن کمک کنند.[۸]
2. به نظر می‌رسد، ترجمۀ جدید اوری روبین چیزی فراتر از یک بازنویسی باشد، بلکه بهتر است آن را یک ترجمۀ جدید تلقی کرد که نتیجۀ ۱۰ سال تحقیق نویسنده و ملاحظه پژوهش‌های نوین به طور ملموس در آن منعکس شده است. نفس این کار جدّیت در پژوهش را نشان می‌دهد!
3. ضرورت راه‌اندازی رشته زبان‌های سامی در دانشکده‌های علوم قرآنی در جامعۀ عملی ایران. این موضوع به شکوفایی و پویایی مطالعات قرآنی در جامعۀ علمی ما کمک خواهد کرد. مطالعات زبان‌شناسی قرآن در جامعۀ ما نسبت به دستاوردهای زبان‌شناسی کتاب مقدس در غرب فرسنگ‌ها فاصله دارد،[۹] فاقد انسجام و صرفا به پژوهش‌های فردی و پراکنده محدود می‌شود؛
4. راه‌اندازی رشته ترجمه پژوهی در مقطع دکتری، دست کم در چهار گرایش فارسی و انگلیسی به لحاظ کاربردی بودن این زبانها، و گرایش عبری و آلمانی به لحاظ فنی بودن این زبانها. به امید آن روز.

** . عضو پژوهشکده تفسیر، پژوهشگاه قرآن وحدیث قم، heidareyvazi@yahoo.com

[۱] . از جمله نک.: الف) از جمله مدخل‌های اسرائیل، الاف، انبیاء و نبوت، بقایا، بنی اسرائیل، توبه، حنیف و …، دائره المعارف قرآن، سرویراستار جین دَمن مک‌اولیف، ویراستاران ترجمۀ فارسی حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار، تهران انتشارات حکمت، ۱۳۹۲؛

ب) « آسیب‌شناسی پژوهش یوری روبین درباره بنی‌اسرائیل»، حسن رضایی هفتادر؛ مهدی شاه‌محمدی، قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره ۱۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۲، (ص ۱۱۱-۱۲۹)، نقد عالمانۀ آن به قلم محمدعلی طباطبایی با عنوان «ایرادهای بنی‌اسرائیلی بر مدخل «بنی‌اسرائیل» در دائره المعارف قرآن»، متن این مقاله را در سایت مرکز و کتابخانۀ مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی ببینید.

ج) نشست علمی”بررسی دو رویکرد در اسلام‌پژوهی: اوری روبین و رئووِن فایرستون” ارائه دهند: دکتر محمدعلی طباطبایی، پژوهشگاه قرآن و حدیث قم، ۲۱ آبان ۱۳۹۳؛

د) «سورۀ نمل: مقایسۀ ترجمه‌های عبری یوزف ریولین و اوری روبین»، حیدر عیوضی، مصطفی رزاقی، محمدعلی طباطبایی، آینه پژوهش » تابستان ۱۳۹۸ – شماره ۱۷۶ (‎ص۳۰ تا ۴۰ ).

[۲]. Gesenius, 49.

[۳] . «سورۀ نمل: مقایسه ترجمه‌های عبری یوزف ریولین و اوری روبین»، حیدر عیوضی، مصطفی رزاقی، محمدعلی طباطبایی، آینه پژوهش » تابستان ۱۳۹۸ – شماره ۱۷۶ (‎ص ۳۹ـ۴۰ ).

[۴] . در سنت یهودی خواندن خداوند به اسم «یهوه» ممنوع است، حتی هنگام تلاوت تورات نیز هنگامی که به این نام می‌رسند از همین واژۀ «ادونای» استفاده می‌کنند.

[۵] . Bereishit Rabbah, 17,4.

[۶] .  Pirkei Avot;

اندرز پدران یکی از رساله‌های تلمود است، اما برخلاف سایر رسالات که موضوع آنها احکام فقهی‌ست، این رساله متضمن کلمات حکمت آمیز ۶۰ ربّی‌ و دانشمند از دورۀ تنائیم است (تقریبا ۱۸۰۰ سال پیش). متن این رساله همراه با ترجمۀ فارسی و انگلیسی (به صورت سه زبانه) به قلم شکرالله مهدیزاده در سال ۱۳۸۳ از سوی انتشارات انجمن کلیمیان تهران منتشر شده است.

[۷] . The Qur’an and the Bible: Text and Commentary, Gabriel Said Reynolds, Yale Uni., 2018.

[۸] . نک.: «تفسیر بینامتنی از آیه ۶۹ سوره احزاب بر اساس ترجمه های آلمانی و عبری»، حیدر عیوضی، مطالعات قرآن و حدیث، دورۀ ۱۱، شمارۀ پیاپی ۲۱؛ پاییز و زمستان ۱۳۹۶

[۹] . نک.: مقالۀ « تحولات در دانش ریشه‌شناسی تورات عبری از گزنیوس تا رینگرن: الگویی برای مطالعات قرآنی»، حیدر عیوضی، مجله ایرانشهر امروز، سال دوم، ش. اول، خرداد ۱۳۹۶.