قضاوت های امام علی (علیه السلام)

در مروری موضوعی بر گونه های قضاوت منقول از حضرت نخست باید توجه داشت که برخی اخبار بر اساس یک سنت نگارشی در این کتب راه یافته که اساساْ از جنس پاسخ به پرسشهای مشکل، اشاره به اطلاعات ویژه و حل لغز و نه از جنس قضاوت بوده است (مثلاْ شوشتری، باب ۱۱-۲۲، ۲۶-۲۷، ۳۲)، اما آنچه به اصل قضاوت مربوط می شود را می توان در ۵ گونه ی اصلی طبقه بندی کرد:

گونه ی نخست مربوط به روایاتی است که در آنها حضرت اسلوب و شیوه بدیعی را برای بازجویی از فرد متهم و کشف جرم به کار گرفته است. بارها حضرت در مواردی که راهها برای رسیدن به حقیقت مسدود بوده، با اسلوبی زیرکانه شخص متعدی را به اعتراف وادار کرده است، مانند وادار کردن زنی به اعتراف که به سبب تهدید برادرانش فرزند خود را انکار داشت (کلینی، ۷/۴۲۳؛ طوسی، تهذیب …، ۶/۳۰۴) و مولایی که در دیار غربت اربابش را مولای خود معرفی می کرد (شریف رضی، ۸۶). همچنین استفاده از روشی هوشمندانه برای فاش کردن توطئه ای که می توانست بی گناهی را به دام افکند، بارها در قضاوت های حضرت دیده می شود (شوشتری، باب۱). برخی شیوه ها مانند جدا کردن شهود و تفحص از آنها به صورت جداگانه برای جلوگیری از تبانی و فاش شدن واقعیت از سوی آن حضرت به کار گرفته شده است (کلینی، ۷/۴۲۶؛ ابن بابویه، من لا یحضر، ۳/۲۱).

در موارد متعددی نیز دیده می شود که در مواردی مربوط به ادعای ناتوانی های جسمی چه در باره ی مدعی و چه مدعا علیه، از معاینات و آزمایشهای طبی با امکانات همان عصر بهره جسته است (شوشتری، باب ۲۸).

گونه ی دوم از قضاوتهای منتسب به حضرت، ویژگی اش از حیث آیین دادرسی است. مواردی مانند تمسک به اقرار ضمنی مردی که غلام خود را نزد حضرت آورد و مدعی شد وی بدون اجازه ازدواج کرده است (امین، ۱۳۰)، ارائه ی شیوه ای خاص برای سوگند گرفتن از فرد ناگویا در دادگاه (ابن بابویه، همان، ۳/۱۱۲) و منع مدعی از اقرار در باب حدود شرعی و ترغیب یا دست کم آگاه کردن وی به امکان انکار (شوشتری، باب۴) از آن جمله است.

گونه ی سوم از روایات مربوط به مجموعه ای از قضاوت های حضرت است که از آگاهی او به حکم صحیح و دقیق و در برخی موارد غفلت دیگر صحابه از آن حکایت دارد؛ می توان گفت از نظر کمی این دسته از روایات بیشتر حجم قضاوت های منقول از حضرت را تشکیل داده است و در واقع، مسأله ی برتری در قضاوت بازگشتش به برتری آن حضرت در دانش فقه است. از آن جمله است استنادات خاص به کتاب و سنت نبوی که از سوی دیگران در باره ی آن غفلت شده یا برداشت دیگری وجود داشته است (شوشتری، باب ۳۸)، مواردی که توهم یک حکم در مسأله وجود داشته، ولی حضرت امکان تفصیل و تعدد احکام را نشان داده است (همو، باب ۷ و ۹)، مواردی که برخی قضایا با وجود تفاوت در ماهیت با هم مشتبه شده و توسط آن حضرت رفع شبهه شده است (همو، باب ۱۰)، استناد به برخی قواعد کلی که بعدها دستمایه ی استنباط قواعد فقهی بوده اند (همو، باب ۳۳، نیز ۳۴).

آنچه باید به این گونه الحاق گردد، شماری از قضاوتهاست که در آنها به سبب فقدان شواهد، احقاق حق ممکن نبوده و حضرت راهی برای فصل خصومت یافته است. حکم به شلاق زدن سایه ی یک فرد هتاک (کلینی، ۷/۲۶۳؛ ابن بابویه، علل …، ۲/۵۴۴) و داستان شخصی که اقرار کرد هزار درهم به یکی از دو نفر بدهکار است و بدون مشخص کردن طلبکار از دنیا رفت (کلینی، ۷/۵۸؛ ابن بابویه، من لا یحضر، ۴/۲۳۳) از این دست است.

گونه ی چهارم از روایات مربوط به قضاوت های حضرت، محورش آگاهی علمی خاص برای حل مسأله است که فراتر از حکم فقهی است و در آنها حضرت فراتر از دانش فقهی قابل انتظار از قاضی، از یک دانایی خاص برخوردار بوده که دیگران برخوردار نبوده اند. در این دسته می توان به مواردی اشاره کرد که آگاهی آن حضرت بر محاسبه ای ریاضی (شوشتری، باب ۱۶)، نکته ای از امور طبیعی (همو، باب ۱۷-۱۸، ۲۱-۲۲) یا دانایی بر حوزه های دیگر مبتنی بوده است. در موارد مکرر ترکیبی از اطلاعات علمی و هوشمندی فقهی زمینه قضاوت هاست (همو، باب ۳۰).

به عنوان گونه ی چهارم باید به مواردی اشاره کرد که می توان آنها را تشخیص مصداق دانست؛ مواردی از آنچه مسأله را داخل در موضوعی می سازد، اما واقعاً از مصادیق آن خارج است (همو، باب ۸) و موارد مکرر که آن حضرت به مصداق یابی واژه ها و تعابیر بر اساس درک عرفی یا ارجاع آن به کاربردی در نصوص شرعی پرداخته (همو، باب ۲۴) از آن جمله است.

سرانجام باید یادآور شد که طیفی از قضاوت های منقول از امام علی (علیه السلام) آمیخته با افسانه بوده، با اصول شناخته از دین یا موازین شرعی سازگاری کافی ندارد و از سوی فقیهان به حاشیه نهاده شده است (مثلاً همو، باب ۲۳). به خصوص آن دسته از روایات را باید در این گروه جای داد که از قضاوتی سلیمانی مبتنی بر خوارق عادت و علم فراطبیعی بر رازهای پنهان سخن آورده اند (همو، باب ۴۳-۴۴، ۵۳).

برگرفته از مدخل برگزیده ی قضاوت های امام علی (علیه السلام).
نوشته ی دکتر احمد پاکتچی.