شرف‌الدین ابوالبرکات مبارک بن احمد بن مبارک بن موهوب لخمی اربلی معروف به ابن مستوفی (۵۶۴-۶۳۷ق)، ادیب، شاعر و مورخ مشهور اربل (شهر اربیل کنونی در کردستان عراق) در اواخر دوره عباسی است. او مستوفی و متولی امور دیوانی حاکم اربل ملک المظفّر کوکبوری (درگذشته ۶۳۰ق) بود و این منصب را از پدرش و او نیز از برادر و پدر خود به ارث برده بود. ابن مستوفی پس از تصرف اربل به دست مغولان، به موصل مهاجرت کرد و سال‌های پایانی عمر خود را در این شهر سپری کرد. ابن مستوفی دارای رسائل و تألیفاتی ادبی از جمله النظام فی شرح شعر المتنبّی وأبی تمّام و نیز دارای دیوان شعر بوده است. اما بیشتر شهرتش را وامدار تألیف تاریخی ارزشمند خود تاریخ اربل است که از تواریخ محلی مهم شهرهای عراق در سده هفتم به شمار می‌آید.

اربل از جمله شهرهایی است که در سده‌های ششم و هفتم، شخصیت‌های شیعه‌ای را از این شهر سراغ داریم که به نوعی نشان‌گر نفوذ تشیّع در آن است. مشهورترین شخصیت شیعه اربل در این دوره، بهاءالدین علی بن عیسی اربلی (درگذشته ۶۹۳ق)، ادیب برجسته و صاحب کتاب کشف الغمّه در تواریخ ائمه دوازده‌گانه (ع) است. از دیگر شخصیت‌های شیعه اربل در این دوره می‌توان به یوسف بن نفیس اربلی اشاره کرد که ابن شعّار موصلی (درگذشته ۶۵۴ق)، از وی با تعبیر «کان شیعیاً مغالیاً شدید الرفض» یاد کرده است.[۱]

ابن مستوفی، اگرچه در ظاهر به تشیّع شهرت نداشته، اما بی‌تردید دارای تمایلات شیعی و علاقه شدید به اهل بیت (ع) بوده است. تمایلات شیعی وی به بهترین وجه در برخی اشعار وی، که خوشبختانه نمونه‌هایی از آنها به واسطه ابن شَعّار به دست ما رسیده، آشکار می‌شود. ابن مستوفی قصیده‌ای در مدح اهل بیت (ع) دارد که در آن، به برخی از فضائل امیر مؤمنان علی (ع) اشاره کرده و به ذمّ معاویه پرداخته است. روح شیعی چنان بر این قصیده غالب است که کاتب نسخه قلائد الجُمان ابن شّعار، در حاشیه متن نسخه خطی، سراینده این اشعار را مورد حمله قرار داده و او را دروغگو و مستوجب آتش خوانده است![۲]

این قصیده با مطلع زیر آغاز می‌شود:

ما عَلَی الرَّکبِ لَو أناخُوا المَطایا * قَبلَ أن یُزمِعُوا بلیلٍ مُضِیّا

برخی از ابیات آن که به وضوح تمایلات شیعی ابن مستوفی را نشان می‌دهد، به شرح زیر است:

کَیفَ یجفونَ حُبَّ مَن أنزَلَ اللـ * ـهُ کِتاباً بِفَضلِهِ عَرَبِیّا

کانَ برّاً عَلَی الوَلیدِ شفیقاً * وهِزَبراً عَلَی العَدُوِّ جَریّا

بَدّلُوا الدّینَ بعدَ مَوتِکَ أقوا * مٌ أضاعُوهُ فَابتَدا جاهِلیّا[۳]

صلاح‌الدین صفدی (درگذشته ۷۶۴ق) نیز در یکی از آثار ادبی خود، دو بیت شعر از ابن مستوفی را در رثای امام حسین (ع) به شرح زیر نقل کرده است:

أتَجحَدُ قَتلَهُ وَتَراهُ إثماً * وَقَد أقبَلته بالطَّفِّ شمرا

وَتَقرَعُ بِالقَضیبِ ثَنیَّتَیهِ * أراکَ أتیتَها نکراء بکرا[۴]

گرایش شیعی ابن مستوفی، حتی از دید مصحّح مجلد نویافته از تاریخ اربل که به تراجم شعرا اختصاص دارد، مخفی نمانده است. چنانکه ابن مستوفی در ذیل زندگی‌نامه محمد بن حسین شُروبی موصلی (زنده در ۶۲۴ق) ـ که بیشتر اشعار وی در مدح صحابه پیامبر (ص) بوده و از این‌رو به لقب «شاعر صحابه» شهرت داشته[۵] ـ هیچ یک از سروده‌های وی در مدح صحابه را نقل نکرده است. از این‌رو بشّار عوّاد معروف، مصحّح کتاب، در پاورقی، علت احتمالی این مسئله را تشیّع ابن مستوفی دانسته است.[۶]

نکته دیگر در ارتباط با گرایش شیعی ابن مستوفی آن است که مرحوم سید محسن امین، در ذیل زندگی‌نامه اسعد بن ابراهیم بن حسن بن علی اربلی، به وجود نسخه‌ای از کتاب اربعین ابن دحیه کلبی (درگذشته ۶۳۳ق) اشاره کرده که حاوی احادیثی در فضائل امام علی (ع) است و احادیث موجود در این کتاب، بر تشیّع مؤلف آن دلالت دارد. اما نکته‌ای که در اینجا برای ما اهمیت دارد آن است که در بلاغ سماع پایان این نسخه آمده است که اسعد بن ابراهیم اربلی، این احادیث را نزد مؤلف آن ابن دحیه، به قرائت «مبارک بن موهوب اربلی»، در سال ۶۱۰ق شنیده است.[۷] ظاهراً این مبارک بن موهوب، کسی نیست جز ابن مستوفی مؤلف تاریخ اربل که در اینجا با حذف دو واسطه در نسب وی، به جدّش موهوب نسبت داده شده؛ و این مسئله شاهد دیگری بر تمایلات شیعی ابن مستوفی است.

منتشر شده در: «نویافته‌هایی از تاریخ و میراث (۲)»، میراث شهاب، ش۹۱، بهار ۱۳۹۷، ص۴۹-۵۱.

[۱] قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان، مجلد ۸، ص۳۰۴.

[۲] همان، مجلد ۵، ص۴۳.

[۳] همانجا.

[۴] تمام المتون فی شرح رساله ابن زیدون، صفدی، ص۲۰۵.

[۵] قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان، ج۶، ص۱۴۹.

[۶] تاریخ اربل، ص۴۸۸.

[۷] اعیان الشیعه، ج۳، ص۲۹۴.