از زمانی‌که احمد کسروی در اثر خود شیخ صفی و تبارش، به نفی سیادت و تشیع شیخ صفی‌الدین اردبیلی پرداخت، این موضوع به مسئله‌ای مناقشه برانگیز میان صفویه‌پژوهان تبدیل شد و تا به امروز نویسندگان و پژوهشگران متعددی، در این باره به اظهار نظر پرداخته و هر یک از منظر خود، به نفی یا اثبات سیادت و تشیع شیخ صفی پرداخته‌اند.
نویسنده این سطور پیش از این در مقاله «طریقت صفویه در شام و حلب» (منتشر شده در مجموعه مقالات همایش شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تهران: ۱۳۹۲)، به ابعاد رواج این طریقت در منطقه شام، و به ویژه در شهر حلب، که در آن به مدت نزدیک به دو قرن، از نیمه دوم سده نهم تا نیمه اول قرن یازدهم گسترش داشته، پرداخته است. در این یادداشت نیز نکته ناگفته‌ای را در ارتباط با رواج طریقت صفویه در حلب، که به نوعی می‌تواند در روشن شدن مسئله مذهب و سیادت شیخ صفی کمک کند، بر مقاله یاد شده می‌افزاید.
چنانکه پیش از این نیز در همان مقاله با استناد به تواریخ محلی شام و حلب نشان داده‌ایم، طریقت شیخ صفی به واسطه فعالیت خلفا و مریدان نوه وی علاءالدین علی (درگذشته ۸۳۲ق)، که در منابع فارسی به خواجه علی سیاه‌پوش شهرت دارد، در اواخر سده نهم به حلب رسیده و در این شهر، به نام «طریقت اردبیلیه» گسترش یافته است. در حالی‌که چندی پیش از آن، شیخ جنید صفوی، نوه خواجه علی و پدر بزرگ شاه اسماعیل، برای مدتی در حلب و نواحی آن حضور یافته و از سوی فقهای حلب به زندقه و سستی عقیده متهم گشته بود و آنها حتی به واجب القتل بودنش فتوا داده بودند. شیخ جنید نیز در دفاع از خود، نامه‌ای به ابن شمّاع حلبی (درگذشته ۸۶۳ق) از علمای حلب نوشت و در آن، عقایدی نزدیک به عقاید شیعه امامیه مطرح کرد. (برای اطلاع تفصیلی از این جریان و متن نامه شیخ جنید به ابن شمّاع، بنگرید به مقاله دیگر نویسنده این سطور: «مکتوب سلطان جنید صفوی به ابن شمّاع حلبی»، پیام بهارستان، دوره جدید، ش۲۰، تابستان ۱۳۹۲، ص۱۳۰-۱۳۹)
اکنون می‌دانیم از میان نوادگان شیخ صفی، نخستین کسی که آشکارا اعلام تشیع کرده یا به تشیّع گرویده، همین شیخ جنید بوده است و تا پیش از وی، شیخ صفی و نوادگانش به تسنّن شهرت داشته‌اند و بر فرض داشتن عقاید شیعی نیز لااقل به طور علنی این عقاید را آشکار نمی‌کردند. به باور نگارنده، افزون بر متن صفوه الصفای ابن بزّاز اردبیلی بر اساس نسخه‌های کهن و تحریف نشده آن که تعلق شیخ صفی به اهل سنّت را نشان می‌دهد، یک شاهد مهم دیگر بر این مدّعا آن است که برخلاف قزلباش‌ها و مریدان شیخ جنید و نسل پس از وی که اعتقادات شیعی داشته‌اند، همه صوفیان پیرو طریقت «اردبیلیه» (صفویه) در حلب، که این طریقت به واسطه خلفا و مریدانِ باواسطه علاءالدین علی، نوه شیخ صفی، به آنها رسیده بود، پیرو مذاهب مختلف اهل سنّت (حنفی، شافعی و حنبلی) بوده‌اند.
همین نکته درباره سیادت شیخ صفی نیز صدق می‌کند؛ چراکه در شرح حال‌های مفصلی که در تواریخ محلی حلب، به ویژه دُرَر الحُبَب ابن حنبلی (درگذشته ۹۷۱ق)، برای صوفیان پیرو طریقت «اردبیلیه» (صفویه) ارائه شده است، هیچ اشاره و نشانه‌ای به سیادت شیخ صفی نمی‌توان به دست نمی‌آید؛ در حالی‌که اگر شیخ صفی به سیادت شهرت داشت، این موضوع از دید مریدان و صوفیان وابسته به طریقت پنهان نمی‌ماند و در شرح حال آنان تبلور می‌یافت؛ با اینکه در میان پیروان طریقت در حلب، مشایخ و صوفیانی همچون «سیّد مهمازی» (درگذشته ۹۲۶ق) وجود داشته‌اند که به صراحت به «شریف» و حسینی نسب بودن وی اشاره شده است.[۱]
[۱] ابن حنبلی، درر الحبب فی تاریخ اعیان حلب، ج۲، ص۱۱۵-۱۱۷.
با استناد به منابع موجود و نیز با توجه به اینکه در نوار مرزی استان اردبیل در بیست کیلومتری اردبیل هنوز هم روستاهای تالشی زبان از قبیل آنبان معروف به عنبران بالا، کلش معروف به گلشن مینوو معروف به میناباد و نیز شهر عنبران و چندین روستای دیگر هنوز هم اهل تسنن و دارای مذهب شافعی هستند و به زبان تالشی صحبت می کنند. این زبان بازماندۀ زبان آذری باستان می باشد و از نظر زبانشناسی از زبانهای ایرانی نو محسوب می شود. . این زبان همان زبانی است که اشعار باقی مانده از شیخ صفی الدین اردبیلی بدان سروده شده است. البته ابیاتی پراکنده هم در کتاب ابن بزاز و دیگر منابع موجود به این زبان موجود است. لذا شیخ صفی الدین اردبیلی سید نبوده و مذهبش هم مذهب تشیع نبوده و گفتۀ زنده یاد کسروی کاملا درست و عالمانه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام
از نظر جناب عالی از چه زمان و از طریق چه کسی یا کسانی تشیع به حکومت صفویه راه یافته است؟
با سلام. از زمان شیخ جنید صفوی؛ و گویا خود وی گروش به تشیع داشته است. در این زمینه می‌توانید مقاله دیگرم «مکتوب سلطان جنید صفوی به ابن شمّاع حلبی» را نیز، که در یادداشت فوق به آن ارجاع داده‌ام، ببینید. البته به این نکته باید توجه داشت که به طور کلی در حد فاصل دوره ایلخانی تا آغاز حکومت صفوی، تصوّف در ایران به نوعی آمیخته با تشیع و گرایش به اهل بیت (ع) است و بعید نیست این گرایش پیش از شیخ جنید نیز در خاندان شیخ صفی وجود داشته و زمینه‌ساز گروش وی به تشیّع گشته است.