آهوی کوهی[۱] در سرزمینِ خورشید

(زبان و ادبیات فارسی در کشور ژاپن)

نسرین شکیبی ممتاز

چکیده

روابط و تعامل میان ایران و ژاپن از پیشینه تاریخی مُعتنابهی برخوردار است که بخشی از آن جدا از مُراوده­های تعیین­کننده­ سیاسی ـ اقتصادی که خود پایه روابط میان ملت­ها در دوران جدید می­باشد، مرهون روابط فرهنگی است که به نوعی تضمین­کننده بقا و پایایی ارتباط میان دو کشور و از نقاط قُوت ارتباطی آنان به­شُمار می­رود. ادبیات فارسی به ویژه شعر ـ از متون منظوم حماسی گرفته تا آثار عرفانی و شعر غنایی ـ با قدرتِ قاهر و نفوذ قالبِ خود بخش عظیمی از روابط فرهنگی میان ایران و سرزمین آفتابِ تابان را رقم زده است. درحقیقت بررسی درازنای تاریخِ روابطِ فرهنگی میان ژاپن و ایران، بر عاملیت هنر و ادبیات به عنوان ابزارهای مانای فرهنگ­ساز  صحه می­نهد و از توانایی بی­بدیل آن در بسط ارزش­های والای انسانی که از هر زمان و مکانی فراترند و در طولِ تاریخِ زندگیِ بشر در هر جغرافیایی جایگاه و ارزش خود را حفظ کرده­اند، پرده برمی­دارد.

تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در کشور ژاپن

زبان و ادبیات فارسی در کشور ژاپن از دیرباز در دو دانشگاه صاحب­نام و دارایِ قدمت که یکی در شهر توکیو و در دیگری در شهر اوساکا واقع است، تدریس می­شود. دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا نخستین دانشگاهی است که از سال۱۹۶۱ رشته ایران­شناسی و به تبعِ آن آموزش زبان فارسی را به عنوان یکی از زبان­های خارجی آغاز نمود و تا به امروز این کار را ادامه داده است. دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، مرکز آموزشی دیگری است که از سال ۱۹۸۰ با کوشش و همت پروفسور «تسونه​ئو کورویاناگی» که خود بر زبان­های هندی، اردو و عربی تسلط داشت و پس از آنها به آموختن زبان فارسی همت گمارد، تأسیس شد و تاکنون نزدیک چهل سال است که فعالیت خود را در زمینۀ آموزش زبان فارسی و ترویج فرهنگ ایرانی ادامه داده است. پروفسور کورویاناگی به زبان و ادبیات فارسی دلبستگی عمیقی داشت و علاوه­بر تدوین و گردآوری یک فرهنگ لغت فارسی ـ ژاپنی و ژاپنی ـ فارسی به ترجمه آثار ادبی ایرانی از جمله بخش­هایی از شاهنامۀ فردوسی، چهارمقالۀ نظامی عروضی سمرقندی، قابوس​نامۀ کیکاوس­بن وُشمگیر، رباعیات خیام، هفت پیکر نظامی گنجه​ای، بوستان و گلستان سعدی، منطق​الطیر عطار و دیوان حافظ پرداخته­ و این آثار را به زبان مادری خود برگردانده است که خود امروزه منابع مهمی برای آن دسته از ژاپنیانی که به شعر و نثر عصر اسلامی در ایران علاقه­مند هستند، به شمار می­رود. پس از ایشان، امیکو اوکادا، بانوی ایران­شناس ژاپنی به تأسی از پروفسور کورویاناگی به ترجمۀ منظومه­های عاشقانه کلاسیک فارسی مانند خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجه​ای، ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، یوسف و زلیخای جامی و داستان­هایی از شاهنامۀ فردوسی که هنوز تا آن زمان ترجمه نشده بود، دست یازید و پیداست که برای آشنا کردن مردم ژاپن با جوهره فرهنگ ایرانی و آثار ادبی کلاسیک فارسی زحمات و مرارت­های بسیاری را متحمل گردیده است. بنابراین می​توان گفت که از طریق نسل پروفسور کورویاناگی و خانم دکتر اوکادا، آثار پرارزش ادبیات فارسی از طریق ترجمه به مردم ژاپن معرفی شده است. این دو استاد برجسته علاوه­بر کار ستُرگ ترجمه متون ادبی به نگارش مقالات پژوهشی قابل توجهی پیرامون موضوعات ادبی قرون میانی ایران نیز پرداختند که از میان آنها می­توان به مقاله خانم اوکادا با عنوان«چهره زن در حماسه­های عاشقانه ادبیات کلاسیک فارسی» در سال ۱۹۸۵ و نیز پژوهش مشهور پروفسور کورویاناگی درباره تاریخ ادبیات ایران با همین عنوان اشاره کرد که نخستین و کاملترین توصیفِ تاریخی ادبیات فارسی به زبان ژاپنی می­باشد.

اما نسل پس از پروفسور کورویاناگی، یعنی دورۀ پروفسور موری​ئو فوجی​ئی از دانشگاه مطالعات خارجی توکیو و پروفسور یوکو فوجیموتو از دانشگاه اوساکا، ادبیات فارسی از میدان «معرفی» در آمد و به عرصۀ «تحقیق» وارد گردید که متابع آن تحقیقات متدولوژیک درباره ادبیات فارسی رُشد و گسترش چشمگیری پیدا کرد. پروفسور فوجی­ئی که اکنون رئیس گروه دانشگاه مطالعات خارجی توکیو نیز هست، نخست در ادبیات معاصر فارسی دورۀ مشروطه به­ویژه پیرامون ادبیات روشنفکری آن دوره به تحقیق و تفحص پرداخت، اما بتدریج به ادبیات عرفانی ایران که از غنی­ترین و قابل­تأمل­ترین بخش­های ادبیات فارسی است، دلبستگی پیدا کرده و مطالعه و تحقیق در این باره را در اهم فعالیت­های علمی و فرهنگی خود قرار داد. وی در راستای مطالعات جهت­مند خود به تحقیقات چشمگیری از جمله ترجمه تذکرۃ الاولیای عطار و ساختن داده​های​ کامپیوتری کشف­الاسرار، اثر کم­نظیر رشیدالدین میبُدی پرداخت و با تمرکز و تعمق بر تصوف و عرفان ابن­عربی مقالات ارزشمندی درباره این عارف ـ فیلسوف اندلسی و عین​القضات، عارف، مُحدث و نویسنده بی­مانند همدانی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم به نگارش درآورده است.

پروفسور یوکو فوجیموتو، سرگروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه اوساکا، تحقیقات خود را بر ادبیات معاصر فارسی متمرکز کرده­ است و  بر آثار فروغ فرخزاد، سیمین دانشور، جلال آل­احمد و منیرو روانی­پور دقت نموده و با تأکید بر آثار پس از دهۀ ۱۹۸۰ و نیز به تازگی رمان­هایی که توسط زنان ایرانی نوشته شده­اند، به فعالیت­های ادبی خود ادامه می­دهند. نامه­نگاری در فارسی، هسته­های آلبالو، چندین هزار و یک شب، گلِ صد برگ، بزرگ بنای روح من، ماهی سیاه کوچولو و بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری از جممله تألیفات این استاد ژاپنی زبان فارسی می­باشد. شین تاکه­هارا استاد دیگر دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا و از همکاران خانم فوجیموتوست که با تخصص در هنر و ادبیات ایران به تألیف کتاب افسانه­های ایرانی به روایت امروز و دیروز پرداخته که از سوی نشر ثالث در ایران چاپ شده است.

از دیگر شاگردان خلف و به­نام پروفسور کورویاناگی آیانو ساساکی و ساتوکو یوشیئه هستند که پس از استاد فقید خود، در کنار پروفسور فوجی­ئی کار تدریس زبان و ادبیات فارسی را دانشگاه مطالعات خارجی را ادامه دادند و هر سال به آشناسازی و راهنمایی دانشجویانی می­پردازند که مطالعه درباره ایران و فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی را به عنوان رشته دانشگاهی خود انتخاب می­نمایند.

آیانو ساساکی که دانش­آموخته زبان و ادبیات فارسی است و درجه دکترای خود را پس از نگارش رساله خود با ­عنوان «سیمای جامعه و نقد ادبی در شعر حافظ» در سال ۲۰۰۳ از دانشگاه تهران اخذ نمود، با علاقه وافر و تمرکز بر ادبیات نظم عرفانی فارسی، بیش از ده به زبان ژاپنی مقاله در تفسیر غزلیات حافظ به رشته تحریر درآورده و مضاف بر آن ده سال از زندگی علمی را خود به ترجمه الهی­نامه عطار پرداخته­ است. ترجمه صد و بیست رباعی از رباعیات مشهور خیام که پیش از این توسط ریوساکو اوگاوا شهرت قابل توجهی در میان شعردوستان ژاپنی به دست آورده بود، این بار در مجموعه­ای چند زبانه از رباعیات که به کوشش پروفسور حسین صادقی تدوین و چاپ گردید، از دیگر تلاش­های قابل تحسین آیانو ساساکی در جهت پیشبُرد فرهنگ و ادبیات ایران در ژاپن است.  نامبُرده پس از عطار کار عظیم ترجمه مثنوی معنوی مولوی را آغاز کرد و با همت و جدیّت قصه­های شش دفتر مثنوی را که کاری دشوار و جدی است، ترجمه نمود. ساتوکو یوشیئه دیگر استاد دانشگاه مطالعات خارجی توکیو متخصص زبان­شناسی و زبان­های ایرانی است که با رویکرد زبان­شناسانه به آموزش دانشجویان این دانشگاه در مقاطع مختلف و راهنمایی آنان در نگارش پایان­نامه­های تحصیلی با گرایش زبان­شناسی می­پردازد.

مروری بر تجربه تدریس من در سرزمین خورشید

یوشیهیکو ایزوتسو فیلسوف، عرفان­پژوه و دین­شناس بزرگ ژاپنی برای نخستین بار ذهن سال­هایِ دورِ من را در برابر یک مُتفکر بزرگ شرقی قرار داد. پیش از آن به دلیل مطالعه آثار مستشرقین غربی و علم بر اهمیت کار آنها، بر این باور بودم که جهان رازناک و هزارتوی شرق و خاک شگفت­انگیزش انگیزه مغتنمی برای مطالعات غربیان در حوزه­های مختلفی از جمله باستان­شناسی، تاریخ، روان­شناسی، مردم­شناسی، مطالعات فرهنگی و هنر و ادبیات می­دانستم. پروفسور ایزوتسو را در زمانی که هنوز اینترنت در جامعه ایران رواج چندانی نداشت و مطالعه تنها از طریق رفتن به کتابخانه­ها و در دست گرفتن کتاب و سیر در دنیای کلمات میسر بود، با کتاب تأمُل­برانگیز«خلقِ مُدام در عرفان ایرانی و آیینِ بودایی ذِن» شناختم. این کتاب تصویری از او و سرزمینش در ذهنم به وجود آورد که با آنچه پیش از آن درباره جامعه تکنولوژیک، صاحب سرمایه و رُبات­های هوشمند انسان­نمای ژاپن می­دانستم بکُلی متفاوت بود. وقتی در دسامبر ۲۰۰۹ برای اولین برای شنیدن سخنرانی استادم دکتر تقی پورنامداریان درباره سهراب سپهری به ژاپن سفر کردم، پیش از هر چیز به این موضوع فکر می­کردم که به دیار ایزوتسو قدم می­گذارم اما او دیگر در آن دیار نبود. چهار سال پس از آن تاریخ به مدت چهار سال در ژاپن به عنوان معلم زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو زندگی گذراندم و ژاپن را شاید به دلیل بُعد مسافت جغرافیایی نسبت به دیگر کشورها و شاید هم به دلیل ساختار و شاکله جزیره­گون بودنش با بسیاری از جاهایی که دیده بودم، متفاوت یافتم. رواج مُدرنیته و پیامدهای ُمدنیزاسیون که از دوره مِیجی[۲] در این کشور آغاز شده بود، نه تنها ارزش­های سنتی و پای­بندی به آنها را دستخوش زوال و انزوا نکرده بود، بلکه همانگونه که سُنت­گرایان ژاپنی می­خواهند و آیین دیرپای شینتو ـ آیین باستانی ژاپن ـ  نیز بر آن تأکید دارد، هر چیزی در نظام کائنات و در سیستم تفکربرانگیزِ طبیعت دارای روح یا خدایی است که از آن با عنوان «کامی» یاد می­شود.

­تجربه تدریس زبان مادری و فرهنگ و تاریخ و تمدنِ سرزمین پدری به نسل جوانی از ژاپنیان از آنچه من از مادر و پدر آموخته بودم، تجربه متفاوت و ماندگاری است که همیشه با من خواهد بود. کلاس درس با دانشجویانی که مهمترین ویژگی­هایشان برای من سادگی، آرامش، انضباط و وظیفه­شناسی بود، به همان معبدهای کوچکی در شهر می­مانست که بزرگترین درسشان «تمرکز» بود. ما بر حروف الفبای فارسی تمرکز می­کردیم و با دقت تمام کلماتی را می­ساختیم تا آنها را با امکانات دستوری زبان فارسی در یک جمله معنادار کنار هم بنشانیم. وقتی جملات معنادار وسیله جدیدی برای ارتباط میان ما تشکیل می­داد، به سراغ شعر می­رفتیم و شگفتی دانشجویان از این جهان نامکشوف اشتیاق من را برای معرفی شعر فارسی از «رودکی تا حافظ» افزون می­کرد. قدرت آشکار شعر رودکی را در دلیل سُروده شدن «بوی جوی مولیان» و بی­موزه نشستن امیر نصر سامانی بر خنگی بادپای برای رسیدن به دیار مألوفِ خویش ـ بُخارا ـ در نگاه­های جست­وجوگر دانشجویان به­وضوح می­دیدم. خیام با آن همه پرسشی که در برابر رباعیاتش می­نوشتیم، فضای کلاس ما را پُر از حقیقت­های محتومی ی کلاس ما را پُر از حقیقتمی­کرد که گویی تنها یک یادآوری باعث می­شد از ازدحام جهان جدید بگذریم و آنها را به امروز بیاوریم. خاقانی را با غزلی ساده و عاشقانه به آنها معرفی کردم(آمد نفس صبح و سلامت نرسانید/ بوی تو نیاورد و پیامت نرسانید) اما نتوانستم نگویم سُراینده این غزلِ نازک و دل­انگیز صاحب دشواریاب­ترین  قصیده­هایی است در زبان فارسی یافت می­شود و آنها چه خوب می­دانستند که «عشق» با قدرت ذاتی و بی­بدیل خود هر دشواری­یی را سهل و ساده می­­کند. خوب میفارسی یافت مینها معرفی کردم اما نتوانستم نگویم سُراینده این غزل دلمنطق­الطیر عطار و سفر رازوار و نمادوار مرغان تا دیار دور قاف برای دیدار با سیمرغ روزها و ساعت­های زیادی از زمان ما را در خود فرو می­برد و وقتی در پایان سفر حضرت سیمرغ در آب برکه چهره می­نمود و سی مرغ از تماشای خویش مبهوت می­شدند، آنچه تمام ذهن و نگاه این نسلِ دور از شعر را به خود جلب می­کرد، شگفتی و تفکر بود. چهره معشوق کلاسیک در سُنت شعر فارسی و عاشقانه­های سعدی با آن کلام اعجاب­آور و مسحورکننده فضای خیالینی در کلاس به وجود می­آورد که معلم و شاگرد را در مقابل این استاد عشق وادار به تحسین و تعظیم می­کرد. اما آنچه مولوی در آن کلاس­های آرام و ساکت به ما می­داد، از لونی دیگر بود. چطور کسی می­توانست نه گَبر باشد و نه مسلمان؟ نه شرقی باشد و نه غربی؟ نه از عرش نشانی داشته باشد و نه از فرش؟ مکان لامکان کجاست و نشانِ بی­نشان کجا؟ از «جانِ جانان بودن» چه ویژگی دارد؟ این پرسش­ها و شُماری دیگر از این دست ما را بر اندیشه بی­نهایت مولوی که تا به حال برای آنها تنها «رومی» شاعری از «بلخ» و آرمیده در «قونیه» بود، متمرکز می­کرد. از حافظ و دنیای پُرابهامش گفتن دُشوارترین درس کلاس ادبیات برای آموختن بود. پایی بر زمین و سری به آسمان داشتن آن هم در قالب قدرتمند غزل و در ایرانِ عصرِ حافظ بر این دُشواری دامن می­زد.

آنچه بیرون از فضای کلاس­ها فضای من را به خود مشغول می­کرد، خوانش مثنوی مولوی بود که توسط همکارم خانم دکتر آیانو ساساکی به زبان ژاپنی ترجمه گردید. گاهی هر دو چنان تحت تأثیر قصه قرار می­گرفتیم که از مجال ترجمه دور می­گشتیم و با آنچه می­دانستیم به نقد و تحلیل می­پرداختیم. چرایی مرگ «زرگر سمرقندی» به دستور طبیب الهی در داستان «پادشاه و کنیزک»، رهایی روح «پیر چنگی» و اصالت گفتمان باورمندانه «چوپان» در برابر موسی در نگاه مهربان و لطف­اندیش خداوندی که مولوی به ترسیم ویژگی­هایش می­پرداخت، مدت­ها ذهن ما را به خود مشغول کرد. آنچه در تجربه این چهار سال با من گذشت، به تمامی شعر بود و به حُرمت شعر همچون برقی و بادی گذشت.

[۱]  این ترکیب از بیت: آهوی کوهی در دشت چگونه بوذا / او ندارد یار بی یار چگونه روذا. از ابوحفص سُغدی از نخستین سُرایندگان پارسی­گوی گرفته شده است. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی از آن برای عنوان مجموعه شعری خود به نام «هزاره دوم آهوی کوهی» استفاده کرده­اند. پس از ایشان ترکیب آهوی کوهی به عنوان نمادی برای شعر و ادبیات فارسی به کار می­رود.

[۲]  دوران حکومت امپراطور «مِی­جی» در ژاپن که سال­های ۱۸۶۸ تا ۱۹۱۲ را در بر می­گیرد. در این دوره روند مدرن­سازی کشور آغاز گردید و در یک بازه زمانی مشخص به نتایجی دست یافت که تا به امروز نیز در زندگی مردمِ این کشور مشهود و محسوس است.