پس از ماجرای یونس میرسیم به نقطه عطفی در داستان شکل گیری مفهوم شهادت: قیام خاندان مکابی (۱) در حدود ۱۶۶ پیش از میلاد که در نهایت منجر به تشکیل سلسله حشمونیان، عمده ترین حکومت خودمختار اسرائیلیان (۱۱۰ تا ۶۳ قبل میلاد) پیش از تاسیس کشور اسرائیل در قرن گذشته شد. داستان پیش و پس و خود قیام در سه تا از کتابهای مکابی شرح و بسط داده شده است (اصلش در کتاب ۱و ۲ و توضیحات حاشیه ای و اضافه کردن نمک و فلفل بیشتر داستان در کتاب ۴ دیده میشه). جالب هست که کتابهای مکابی با وجود محتوای ملی گرایانه یهودی در کتاب مقدس عبری (همان عهد عتیق به قول مسیحیان) وجود ندارند و فقط کتابهای یک و دو در ضمیمه کتاب مقدس کاتولیکها اضافه شده. این در حالی هست که حنوکا، جشن سنتی یهودیان که هشت روز طول می کشه (هر سال در نوامبر یا دسامبر) به پاس پیروزی مکابی ها در قیام خود علیه سپاه سلوکیان (۲) و استقلال یهودیان برگزار میشه.

اما خلاصه ماجرا این هست که در زمانی که آنتیوخوس چهارم در امپراتوری سلوکی به قدرت رسید (۱۷۵ تا ۱۶۴ پیش از میلاد) به دلایلی در فلسطین که تحت حاکمیت سلوکیان بود نزاعی شکل می گیره بین یهودیان سنتی و یهودیان هلنیستی (۳) (یا به عبارت ساده تر، یهودیان به قول سنتی ها غربزده و به قول خودشون اصلاحطلب که در آن زمان یعنی یهودیانی که مایل به تاثیر گرفتن از فرهنگ فراگیر یونانی و ترکیب آن با آموزه های سنتی یهودی بودند). آنتیوخوس چهارم از اصلاحات هلنیستی میان یهودیان حمایت می کنه و حتی با شدت بیشتر و اِعمال سیاستهای ضد یهودی اجرای احکام دین یهود رو از بیخ ممنوع می کنه. آنتیوخوس همچنین سپاه امپراتوری رو به سمت فلسطین میفرسته تا یهودیان سنتی رو سرکوب کنه. حمله آنتیوخوس به فلسطین ماجرا رو پیچیده تر می کنه و نزاع داخلی بین دو گروه یهودی تبدیل به حمله تمام عیار و اشغال و سرکوب نظامی توسط حکومت مرکزی غیر یهودی میشه. توصیف کتاب مکابی ۱ از این قضیه اینگونه هست که جنگی سخت بین یهودیان مؤمن و متعد و نیروهای اشغالگر پادشاه کافر سلوکی و نیز یهودیان منافق حامی او شکل شکل میگیره. بر اساس آن کتاب، آنتیوخوس چهارم بسیاری از سنتهای یهودی (از جمله ختنه پسران و بزرگداشت روز «سبت» و آیین قربانی کردن برای خدای اسرائیل) رو به زور کشت و کشتار و تهدید ممنوع و حتی داشتن کتاب تورات رو جرم بزرگ شایسته اعدام قلمداد کرد.

بنابراین اگه تشبیهی بخواهیم بکنیم، از نظر نویسندگان کتابهای مکابی، آنتیوخوس چهارم یزید زمان بود برای یهودیان سنتی. با وقوع این فجایع، به ادعای کتاب مکابی ۱، کاهن پیری از تبار پاکان (۴) با دلی پر خون از سیاستهای یهود ستیزی و پس از دیدن یکی از یهودیان به قول او غربزده که می خواست در پای بتی از خدایان یونان زبان بسته ای رو قربانی کنه برآشفته میشه و او رو در جا می کشه! و به همراه پنج پسرش به کوههای اطراف فرار می کنه و هسته اولیه قیام مکابی رو شکل می دهد. بعد از یک سال که پدر پیر در مخفیگاهشان فوت می کنه، در نهایت یکی از پسرانش به نام یهودا مکابی (۵) رهبری قیام رو به عهده میگیره و با انجام چندین عملیات چریکی موفق به مرور نیروهای سلوکی رو در محدوده فلسطین شکست میده و پایه ریز حکومت مستقل یهودی و سلسله حشمونیان میشه.

آنچه در کتابهای مکابی آمده شرح و تاریخچه قیام مکابی و علل آن و نیز توصیف محاکمه و اعدام خشن و سوزناک یک پیرمرد یهودی و هفت پسر مؤمن یک مادر توسط آنتیوخوس چهارم هست که در نوشته های بعدی به بحث مرگ شهادت گونه آنها می پردازم. اما حالا بریم سر ادامه بحث های گذشته در مورد مرتکب گناه شدن و حس اینکه برای پاک شدن نیاز به ریخته شدن خون هست و نقش آن در شکل گیری مفهوم شهادت در قرن اول و دوم پس از میلاد. در این راستا شروع بحث مکابی ها رو از قسمتی از اواسط ماجرا و در زمان حمله های چریکی سپاه یهودا مکابی شروع می کنم. نویسنده کتاب مکابی ۲، ابتدا (با منطقی که برای ما خیلی آشنا هست!) وقوع مصیبت های وارد شده بر یهودیان توسط پادشاه سلوکی رو به دلیل گناه مردمان و زیر پا گذاشتن سنتهای الهی می دونه ولی در همین حال آنها رو به عنوان رحمت خاص خدا بر قوم بنی اسرائیل توجیه می کنه:
«در واقع، این (مصایب) نشانه لطف بزرگ خدا به ما هست که گناهکار را سریع مجازات میکنه. چرا که در مورد مردمان دیگر خدا در عذاب کردن گناه کاران تعلل می کنه تا به صورت کامل درگناه فرو روند…. اما خدا این کار را با ما (بنی اسرائیل) انجام نمیده و در عذاب کردنمان تعلل نمی کند تا گناهان ما انباشته نشوند. بنابراین، خدا هیچوقت رحمت خودش را از ما دریغ نمی کند. گرچه خدا ما را با عذاب و مصیبتها تادیب می کند ولی مردمانش (بنی اسرائیل) را از یاد نمی برد.» (۶)

در ادامه متن به قسمت بسیار جالبی مرتبط با بحث پیش رو میرسیم. پس از یکی از جنگهای مکابیان علیه سپاه سلوکیان، وقتی یهودا مکابی با یارانش در حال جمع آوری و دفن کشته شدگان از نیروهایش بود کشف شگفت انگیزی می کنه: سربازان به خون غلطیده هر یک زیر لباس بتی برای تبرّک، زینت و محافظت از خود همراه داشتند! در متن کتاب مکابی ۲ آمده است که با فهمیدن این موضوع: «برای همه آشکار شد که این (همراه داشتن بتها) دلیل کشته شدن آن سربازان در جنگ بوده است.» سپس همه به درگاه خدا دعا و استغفار کردند. یهودا نیز در انتها از سربازانش می خواهد که از آلوده شدن به گناه دوری کنند چرا که همه با چشمان خود دیده بودند چه اتفاق مهلکی برای آندسته از سربازان گناهکار (مشرک) افتاده بود. (۷)
پس بر اساس این متن، احتمالا در آن زمان انتظار این بود که مؤمنانی از جمع سپاهیان ( جبهه حق علیه باطل!) که مرتکب گناه نشده بودند به دلیل پاک بودن زنده از جنگ بر گردند. در واقع، کشته شدن در جنگ (بخوانید جهاد) در راه خدا به نوعی مایه شرمساری بود چرا که نشانه آلوده بودن فرد به گناه بوده است.

در عین حال، کشته شدن در جنگ کفاره گناهان سربازان یهودا و نیز مسبب رستگاری جمعی یهودیان محسوب شد. کتاب مکابی ۲ چنین بیان می کنه که با کشته شدن و ریخته شدن خون سربازان و سایر کشته شدگان آن دوران خشم خدا از گناهان مرتکب شده فروکش میکنه و همین باعث آغاز پیروزی های نهایی سپاهیان یهودا مکابی میشه (به عبارت دیگه، خون کشته شدگان (بخوانید شهیدان) بی ثمر نماند و نه تنها موجب بخشیده شدن گناهان خود قربانیان جنگ شد بلکه باعث پیروزی نهایی سپاهیان یهودا مکابی هم بود. این رابطه گناه و لزوم کشته شدن به خاطر آن بعدا هم در زمانی که مفهوم شهادت به صورت فراگیر ساخته و پرداخته میشه در سرگذشت و ریشه یابی کشته شدن چند تن از برجسته ترین خاخام (ربای) های یهودی شهید در دو سه قرن اول میلادی هم به صورت واضح دیده میشه که در نوشته بعدی به اونا هم نگاهی میندازیم. تا بعد.
——————————————–
پینوشت:
۱) Maccabees
۲) پس از اسکندر مقدونی، حوزه قلمرو او به دو تقسیم شد. قسمت شرقی که شامل ایران فعلی و نیز محدوده فلسطین هم بود به دست سلوکیان افتاد .
۳) Hellenizing Jews
۴) Mattathias
۵) Judas Maccabeus
۶) ۲Maccabees 6:13-16
۷) ۲Maccabees 12:39-42