امام خمینی رضوان الله علیه در پاسخ به نامه حجج اسلام سید علی خامنه ­ای و  اکبر هاشمی رفسنجانی در تاریخ ۲۳ آبان ۱۳۶۷ در مورد احداث مصلای تهران می­نویسند:  «سادگی مصلا باید یادآور سادگی محل عبادت مسلمانان صدر اسلام باشد. و شدیداً از زرق و برق ساختمان­های مساجد اسلام امریکایی جلوگیری شود».

از آنجا که امام راحل «سادگی محل عبادت مسلمانان صدر اسلام» را الگو دانسته­اند، بهتر است بهترین نمونه مسجد در صدر اسلام مورد بازخوانی قرار گیرد. با بر تحقیق علامه فقید مرحوم سید جعفر شهیدی، مسجد النبی (ص) در مدینه نخستین مسجدی است که پیامبر (ص) بنا کرد و آیه کریمه «لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین» (توبه/۱۰۸) به آن اشاره دارد. در همین آیه نکته مهمی درباره ساخت مسجد ذکر شده است و آن پایه­ گذاری مسجد بر اساس تقوی است.

زمانى که رسول خدا صلى الله علیه و آله وارد یثرب شد، همه طوایف و افراد سرشناس این شهر مایل بودند تا حضرت به منزل ایشان وارد شود و هریک از آنان دوست داشتند میزبان وى باشند؛ اما آن حضرت فرمود: درجایى توقف خواهد کرد که شترش زانو بزند. شتر در زمینى که اکنون مسجد است، زانو زد. بنابراین پیامبر (ص) مسجد را در جایی ساخت که مورد رضایت همگان قرار گرفت. ازاین­رو شاید نیازی به تاکید بر این نکته نباشد که مسجد تجلی وحدت اسلامی است و نباید خود منشا اختلاف شود.

بنا بر منابع تاریخی، زمینى که جهت مسجد در نظر گرفته شد، بخشى از آن، داراى درخت‏هاى غَرْقد و نخل بود، بخشى هم قبرستان بود که هنوز آثار قبور در آن وجود داشت و قسمتى هم از آن دو کودک یتیم به نام‏هاى سهل و سهیل بود که حضرت رسول (ص) از ولىّ آنان خرید. پس از آن درخت‏ها را کنده، قبور را صاف کردند و زمین را براى بناى مسجد آماده ساختند. نقل شده که پیامبر (ص) دستور داد قبور مشرکن را نبش کنند و بقایای اجساد را از آن زمین دور کنند اما ابن حجر عسقلانی در فتح الباری این قضیه را رد کرده است.  در منابع آمده که رسول خدا (ص) مسجدش را در مِربَد ساخت. مربد به محلى گفته می­شود که حیوانات اهلى را در آن موقتا نگهدارى مى‏کردند و این مربد که در آن مسجد ساخته شد، ظاهرا «شترخانى بود که گاهى هم خرما در آن خشک مى‏ کردند».

چندى پس از ورود رسول خدا صلى الله علیه و آله، سنگ بناى مسجد مدینه نهاده شد و همه اصحاب از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساخت مسجد کردند. خود رسول خدا صلى الله علیه و آله نیز با تمام توان در ساخت مسجد شرکت کرد. نحو ساخت مسجد می­تواند این پیام را برای ما داشته باشد که مساجد باید مردمی باشد و حتی به دست مردم ساخته شود و حتی اگر حکومت متولی ساخت آن شده است، مردم در ساخت آن مشارکت کنند.

محلی که پیامبر صلى الله علیه و آله در آن مسجد را احداث کرد، در قیاس با طول و عرض منطقه- میان حره شرقى و غربى و احد و قبا- نقطه میانى به حساب مى‏ آمد و ظاهرا این قضیه از دلایل اصلى انتخاب این نقطه براى مسجد بوده است. ساخت مسجد سبب شد تا جمعیت زیادى از مهاجران و حتى ساکنان محلات دیگر، در اطراف مسجد خانه‏هایى بنا کنند. به دنبال این امر بود که شهر در اطراف مسجد شکل گرفت. این نکته می­تواند در ساخت مسجد جامع و حتی مساجد محلات مد نظر قرار گیرد و از نظر نظم شهرسازی نیز جالب توجه است که مرکز شهر و مرکز محلات با مسجد مشخص شود.

مسجدى که رسول خدا صلى الله علیه و آله بنا کرد، از جهات زیادى با آنچه امروز در جاى آن ساخته شده، تفاوت دارد؛ زیرا در زمینى محدودتر و با بنایى ساده‏تر و خلوص بیشتر بنا شده بود. مساحت مسجد در حدود ۱۰۵۰ متر مربع (طول مسجد هفتاد ذراع و عرض آن شصت ذراع  بود و هر ذراع حدود نیم متر است) و ارتفاع آن ۷۵/۱ متر بود، به طورى که سر برخى افراد به سقف مى‏رسید. نخستین بناى آن از شاخ و برگ و تنه درخت نخل و از سال چهارم هجرى با دیوارهاى خشتى و گِلى و پایه ‏هایى از تنه درختان خرما بنا گردید. سقف مسجد هم با برگ­ها و شاخه‏هاى درختان  به ویژه نخل پوشانده شد؛ به طورى که در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران مى‏ریخت و زمین در زیر پیشانى رسول خدا صلى الله علیه و آله و اصحاب، گِلى بود. با وجود این وقتى یاران گفتند که اجازت فرما تا سقف مسجد را خاک­ریزى و گل­اندود کنیم، پیامبر (ص) مخالفت کرد و فرمود سقف آن باید مانند «سایبان موسی» باشد. بیهقى در دلائل النبوه روایت مى‏کند که «انصار مالى را جمع‏آورى کردند و به حضور پیامبر (ص) آوردند. و پیشنهاد کردند که مسجد را بازسازى و زیور نمایند. و گفتند تا چه هنگام باید زیر این سقف که پوشال خرما است. نماز بگزاریم». پیامبر(ص) فرمود: «سقف مسجد برادرم موسى نیز همچنین‏ بود. و من از روش او برنمى‏گردم». در تهذیب الاحکام روایتی معتبر از امام صادق (ع) درباره چگونگی ساخت مسجد النبی (ص) آمده است که در این روایت نیز از قول پیامبر (ص) آمده که سقف مسجد النبی (ص) باید مانند «عریش موسی» باشد و نباید سقفی گلی داشته باشد. در ادامه روایت تاکید شده که تا پیامبر (ص) رحلت نکرده بود، مسجد به همین وضع بود. فیروزآبادی در المغانم المطابه این روایت و روایاتی دیگر از امام باقر (ع) و دیگران درباره تاکید پیامبر (ص) بر این که سقف مسجد باید چون عریش موسی باشد، نقل کرده است.

در آغاز، قبله مسجد به سمت شمال و جهت بیت المقدس بود. پس از تغییر قبله، بخش مسقّف مسجد به جهت جنوبى منتقل شده و صفّه به شمال مسجد انتقال یافت. مسجد با همین بنا محل برگزارى نماز جماعت، نماز جمعه و خطبه‏هاى رسول خدا صلى الله علیه و آله بود. در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا صلى الله علیه و آله بر طول و عرض مسجد افزود و مساحت آن به ۲۴۷۵ متر مربع رسید. در این توسعه، شکل مسجد به صورت مربع درآمد[۱].

یکى از بناهایى که همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره- یا به تعبیر امروزین، خانه- در دیواره شرقى مسجد بود. این دو حجره براى سکونت رسول خدا صلى الله علیه و آله و همسرانش سوده و عایشه ساخته شده بود. بعدها بر تعداد این حجرات افزودند. اصحاب دیگر نیز هرکدام که توانایى داشتند، حجره‏اى در کنار مسجد ساختند. آنها درهایى به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد مى‏شدند. اما در سال سوم به امر الهی دستور داده شد تا این درها بسته شود، مگر درِ خانه امام على علیه السلام.

در بناى آغازین و زمان پیامبر صلى الله علیه و آله، سه در براى مسجد ساخته شد. در بخش شرقى، باب جبرئیل بود، که زمانى «باب آل عثمان» و «باب النبى» نیز نامیده مى‏شد. البته باب جبرئیل فعلى، با دقت در برابر درِ قدیمی قرار ندارد و قدرى شمالى‏تر از محل اصلى آن است. باب غربىِ مسجد، «باب عاتکه» است که در حال حاضر به «باب الرحمه» مشهور است. نامگذارى این در به «باب رحمت» بر پایه حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله است که شخصى از این در وارد شد و از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، به خواسته همان شخص، که از همین در آمده بود، تقاضاى قطع باران شد. در سوم هم تا پیش از تغییر قبله، در دیواره جنوبى مسجد در میان محراب حضرت و حجره شریف بود که بعدها با تغییر قبله، به دیوار شمالى منتقل گردید.

مسجد النبی (ص) در دوره نبوی پناهگاه نیازمندان و بی­ پناهان بود؛ چنان که گروهی از مهاجران فقیر در قسمتى از مسجد به نام صفه که براى آنان در نظر گرفته شده بود، اسکان داده شدند. این محل، سقفى داشت تا آنان از تابش خورشید در امان باشند و بتوانند در سایه آن بیاسایند. زمینى که به اهل صفه اختصاص داده شده بود، مساحتى ۹۶ مترى و مسقّف بود که در منتها الیه شرقى مسجد و به عبارتى در انتهاى مسجد، کناره دیواره شمالى آن قرار داشت.

امروزه در مسجد النبی در محلى که رسول خدا صلى الله علیه و آله در آنجا نماز مى‏ گزارد و پیشانى خویش را به عنوان سجده در برابر حق تعالى بر خاک مى‏ نهاد، با محراب مواجه می­شویم. محراب به معناى صدر و بالاى مجلس است و از نظر سابقه دینى، مربوط به محراب‏هایى است که در کلیساها بوده است. محل نماز رسول خدا صلى الله علیه و آله کاملًا مشخص است و در اینکه محل آن، همین محراب فعلى است، تردیدى وجود ندارد. البته در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله و تا چند دهه بعد، چیزى به نام محراب وجود نداشت و مسلمانان تنها با نام آن که در قرآن آمده و مربوط به حضرت مریم (س) است، آشنا بودند. زمانى که ولید دستور توسعه مسجد را داد و عمر بن عبد العزیز آن را اجرا مى‏ کرد، در جایگاه نماز رسول خدا صلى الله علیه و آله محرابى ساخته شد. چنین اقدامى به تقلید از آن­چه که در کلیساهاى نصارا در شام بوده، صورت گرفت. این محراب در طول زمان، دگرگونى ‏هایى را تحمل کرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قایتباى که از سلاطین مملوکى مصر بوده، باقى مانده و در دوره عثمانى تزییناتى با آیات قرآن در آن صورت گرفته است.

بناى نخستینِ مسجد و توسعه‏ هاى بعدى آن، تا زمان ولید بن عبد الملک، هیچ‏گونه مناره ‏اى را نشان نمى ‏دهد. در آن زمان مؤذّن تنها بر بام مرتفعى قرار مى‏ گرفت و نداى اذان سر مى‏ داد. به دستور ولید، چهار مناره بر چهار گوشه مسجد النبى ساخته شد. این مناره‏ ها در گذر زمان جاى خود را به مناره‏ هاى بزرگتر و مستحکم‏ترى داد. مناره‏ هاى جدیدى به دستور سلطان قایتباى ساخته شد که در توسعه جدید برخى از آنها از میان رفت و برخى باقى ماند و مناره‏هاى جدیدى نیز براى مسجد ساخته شد.

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که به طور کلى چهار نوع مسجد براى یک مسلمان قابل تصور است: نخست: مسجد محله. دوم: مسجد مرکزى در شهر براى نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع. سوم: مصلّایى براى مراسم نماز عید براى تمامى مردم یک منطقه. و چهارم: مسجد الحرام براى حضور همه مسلمانان. از آنجا که مسجد النبی (ص) حکم مسجد جامع را دارد، هریک از طوایف عرب در ناحیه خود مسجدى ساختند. آنان از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏ خواستند تا در نقطه‏ اى که براى مسجد انتخاب کرده بودند، نماز بگزارد. سپس محل نماز رسول خدا صلى الله علیه و آله را به عنوان مسجد محله خود بنا مى کردند. حتى اگر در آغاز قصد ساختن مسجد نداشتند، محل نماز رسول خدا صلى الله علیه و آله را به عنوان مسجد انتخاب مى‏ کردند. این نشان می­ دهد که متبرک دانستن اولیای خدا و تبدیل محل عبادت آنان به مسجد در سنت اسلامی قدمتی دیرین دارد و قدمتش به دوره رسول خدا (ص) بازمی­ گردد.

منابع:

قرآن کریم

ابو الفرج عبد الرحمن بن علی ابن جوزی، ابواب ذکر مدینه الرسول (ص) [جزء من کتاب مثیر العزم]، چاپ مرزوق علی ابراهیم، مدینه منوره، ۱۴۱۴.

محمد بن حسن ابن زباله، اخبار المدینه، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه منوره، مرکز بحوث ودراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۴.

رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش، ص ۱۹۹ – ۲۰۵، ۲۲۱ – ۲۲۲، ۲۳۲ – ۲۳۷.

علامه حلی، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسه النشر الفقاهه، ۱۴۱۷، ص ۴۹.

علی بن احمد سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، چاپ خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، ج ۱، باب چهارم، ج ۲، فصل چهارم تا فصل یازدهم.

سید جعفر شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۲ش، ص ۶۰.

ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج ۳، ص ۲۶۱ – ۲۶۲.

سید جعفر مرتضی عاملی، سیرت جاودانه، ترجمه محمد سپهری، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج ۱، ص ۵۲۱ – ۵۲۲.

مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی، المغانم المطابه فی معالم طابه، مدینه منوره، مرکز بحوث ودراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۳، ص ۴۰۶ – ۴۳۹، ۴۸۶ – ۴۹۸.

سید محمدباقر نجفی، مدینه شناسی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش، ج ۱، ص ۲۹ – ۳۷.

۱] برای تفصیل بیشتر درباره نحوه ساخت مسجد النبی (ص) و توسعه آن در عصر نبوی می­ توان به منابعی چون اخبار المدینه از ابن زباله، ابواب ذکر مدینه الرسول (ص) از ابن جوزی و وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی از سمهودی مراجعه کرد.