بخش رامپور با مساحتی حدود ۲۳۱۸ کیلومتر مربع در شمال هند و شمال غربی ایالت اوتارپرادش قرار دارد و مرکز آن شهر رامپور، واقع در ۱۸۰ کیلومتری شرق دهلی است. جمعیت این شهر در سال ۲۰۰۱ م براساس آمار در حدود ۲۸۰۰۰۰ تن بوده است. ۶۷ درصد اهالی شهر رامپور به زبان اردو، ۳۲ درصد به زبان هندی و ۱ درصد به زبان پنجابی تکلم می­کنند. اهالی رامپور هندو و مسلمان­اند که اقلیتی از این مسلمانان را شیعیان تشکیل می­دهند، که به لحاظ تعداد، بعد از مرکز ایالت، لکنهو، مقام دوم را به لحاظ تعداد شیعیان دارا هستند.شایان ذکر است بیشتر مسلمانان این شهر حنفی هستند.

سیری در تاریخ حکومت نوابان شیعه‌مذهب

مصطفی­ آباد معروف به رامپور در گذشته قصبه کوچکی بود که در اواخر قرن دوازدهم‌ هجری قمری با تشکیل حکومت شیعه مذهب نوابان رامپور مرکز فرمانروایی قسمتی از ایالت اوده گردید. درسال ۱۱۸۷ در پی معاهده­ای که بین نواب سید فیض ­الله­ خان بهادر و نواب شجاع ­الدوله، والی منطقه اوده، منعقد گردید، نواب فیض ­الله ­خان شهر رامپور را مرکز فروانروایی خود قرار داد.

دومین نواب رامپور، نواب سید محمد علی­ خان، فرزند فیض ­الله­ خان، کمتر از یک ماه بر تخت نشست و با قتل وی برادرش نواب سید غلام ­محمد خان جانشین وی شد، اما دولت وی نیز مستعجل بود.

در دوران نواب سید احمد علی­ خان، فرزند محمد علی­ خان ، انگلستان هند را تصرف نمود، اما نواب‌نشین رامپور از طریق روابط دوجانبه با انگلیس به حیات خود ادامه داد. با وفات نواب احمد علی ­خان برادرزاده­اش، نواب سید محمدسعیدخان بهادر، به قدرت رسید و پس از وی بزرگ‌ترین پسرش نواب سید یوسف­ علی ­خان بهادر که خود شاعر، ادیب و ادب‌پرور بود زمام امور را به دست گرفت. در ایام حکومت وی نهضت­های ضد استعماری علیه انگلیس سراسر هند را فرا گرفته بود، ازاین‌رو گروهی از علما و هنرمندان به رامپور که محل امنی بود،پناه آوردند و مورد استقبال نواب رامپور قرار گرفتند.

در دوران نواب سید کلب ­علی­ خان بهادر، فرزند ارشد یوسف ­علی ­خان که شاعر و ادیبی توانا بود، رامپور در اوج شکوه علمی و فرهنگی به سر می برد. پس از وی فرزندش نواب سید مشتاق ­علی ­خان بهادر به دلیل ضعف و بیماری شدید، امور حکومت را به دست یکی از فرماندهان خود به نام اعظم­ الدین­ خان که مردی عالم و صاحب ذوق بود، سپرد.

نواب سید حامد علی­ خان بهادر، فرزند مشتاق­ علی ­خان در تبلیغ مذهب شیعه بسیار کوشید. به همین سبب در هنگام تأسیس پاکستان درسال۱۹۴۷م هندوان و پیروان مذهب سیک، جنگی شدید علیه شیعیان رامپور راه انداختند که در آن تعداد بسیاری از شیعیان کشته شدند. آخرین نواب رامپور، سید رضا­علی­ خان بهادر  نام داشت ‌که شاعر و ادیب بود و در فن موسیقی نیز کتاب­هایی تألیف کرد.

نوابان شیعه رامپور چهره­های علم­دوست و صاحب­ فضل و کمال بوده­اند و در هنگامه زوال حکومت تیموریان دهلی و تسلط بریتانیا بر هند، رامپور را در قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری (نوزدهم و بیستم میلادی) به یکی از مراکز مهم علمی و ادبی اسلامی هند تبدیل کردند؛ درنتیجه گروه زیادی از علما، فقها، ادیبان و هنرمندان دربار دهلی به دربار رامپور روی آوردند.

در قرن سیزدهم هجری برای مبارزه با بریتانیا نهضتی اسلامی به هواداری خلافت عثمانی در نقاط مختلف هند شکل گرفت که یکی از مراکز این نهضت رامپور بود. در همین قرن، یکی از علمای نجف اشرف به­نام عبدالحسین اعسم نجفی  و مؤلف آثاری چون «ذرائع الافهام إلى أحکام شرائع الاسلام »و« مدائح ومراث للائمه وللحسین(ع)» به رامپور سفر نمود و سفرنامه خود را با نام« الرحله الأعسمیه إلى الدیار الهندیه یا الزهور فی رامبور» به یادگار گذاشت که حاوی اطلاعات مفید و منحصربه­فردی از دوران حکومت نوابان رامپور است. شیخ حبیب ­بن مهدی آل شعبان نجفی (حدود۱۲۹۰– ۱۳۳۶) از دیگر علمای نجف بود که به این شهر رفته و در همان­جا مدفون شده است.

بیشتر آثار تاریخی شهر رامپور، متعلق به دوران حکومت نوابان است، که از میان آنها می­توان به مدرسه «عالیه» این شهر اشاره کرد. سابقه تعلیم و تربیت اسلامی در این شهر را مورخان، از زمان حکومت نوابان می­دانند. در مدارس اسلامی رامپور، هندسه، هیئت، کلام، صرف، نحو و … تدریس می­شده است. از نکات شاخص مدرسه عالیه رامپور که از قرن دوازدهم هجری فعال بوده، تدریس علوم عقلی همچون فلسفه و منطق در کنار علوم نقلی بوده است. شهرت فراوان این مدرسه، سبب جذب طلاب از افغانستان، بخارا و سایر نقاط هندوستان به آن گشته بود. بعضی از مشهورترین علمای شیعه هند در این مدرسه تدریس‌ یا تحصیل نموده­اند؛ دیگر مدرسه مشهور این شهر مدرسه«کالج» شیعیان است که در زمان نواب رضا ­علی ­خان سنگ بنای آن گذارده شد.از دیگر مکان­های تاریخی دیگر رامپور که از دوره نوابان به جا مانده، می توان به: مسجد جامع، کاخ خسرو باغ و کاخ خاص باغ اشاره کرد.

کتابخانه رضا میراث نواب رامپور

یکی از غنی‌ترین کتابخانه های سراسر هند کتابخانه «رضا» است، که مجموعه‌ای عظیم از معارف و هنر اسلامی در این کتابخانه وجود دارد. با توجه به شهرت جهانی این کتابخانه خالی از لطف نیست که بیشتر با آن آشنا شویم.

از مراکز تاریخی رامپور می­توان به کتابخانه­ رضای این شهر اشاره کرد. این کتابخانه در سال ۱۲۰۸ق/۱۷۹۴م توسط نواب سید فضل ­الله خان بهادر والی رامپور تأسیس شد و در زمان نواب احمدعلی­ خان و نواب محمدسعیدخان توسعه، و شهرت جهانی یافت و مورد توجه دولت بریتانیا قرار گرفت که با تلاش نوابان دیگر حفظ گردید و روز به روز بر غنای آن افزوده شد.

هر ۹ جانشین نواب فیض ­الله ­خان به فراخور امکانات و توانایی­های خود راه او را در غنی­ سازی و توسعه کتابخانه به بهترین وجه ادامه دادند. مقدار درخور توجهی از آثار دینی و ادبی که امروزه در این کتابخانه نگهداری می­شود شاهدی بر خیرخواهی نوابان رامپور است‌که این کتابخانه را به مرجعی مناسب برای نویسندگان تبدیل کرده است.

با استقلال هند و ملی کردن این کتابخانه­­ در اول جولای ۱۹۷۵، نام این کتابخانه به کتابخانه ملی رضا تغییر یافت. این اسم براساس نام آخرین والی رامپور، نواب سید رضا­ علی­ خان بهادر و به پاس خدمات وی تعیین گشت. امروزه، این کتابخانه به لحاظ کتاب­های خطی (حدود ۱۵۰۰۰) و چاپی (حدود ۵۰۰۰۰) به زبان­های مختلف همچون فارسی، عربی، اردو، انگلیسی، ترکی، پشتو، هندی و … از کتابخانه­های ممتاز هند به‌شمار می­آید. این کتابخانه دارای مجموعه زیبایی از مینیاتورهای دوره تیموریان هند است.شایان ذکر است فهرست نسخه­های خطی فارسی، عربی و اردوی کتابخانه رضا به طور جداگانه در رامپور منتشر شده است که حجم شش جلدی فهرست نسخه‌های خطی عربی نشان‌دهنده غلبه منابع خطی عربی در این کتابخانه است. از نفایس کتابخانه می­توان به قرآن­هایی منسوب به امیرالمؤمنین(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) اشاره کرد. همچنین از میان انبوه نسخه ­های خطی آن می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:«سنن ابن ­ماجه» قزوینی (۲۷۳ق)، «احکام القرآن» از آثار ابوبکر احمدبن علی جصاص رازی (۳۷۰ق)، رساله «السعاده» و«ذکر الحجج علی جوهریه النفس » از تألیفات ابن سینا (۴۲۸ق).

• این نوشته به قلم نگارنده پیش از این در شماره ۱۰۱ مجله زمانه چاپ شده است (تیر ماه ۱۳۹۰).