علامه مجلسی (ره) در بحار الانوار، متن رساله‌ای در مناسک حج را نقل کرده است که آن را در نسخه‌ای خطی از فقه رضوی یافته و با توجه به اینکه این رساله در نسخه‌های دیگر فقه رضوی وجود نداشته، متن کامل آن را در باب مستقلی به عنوان «سیاق مناسک الحج»، در ضمن کتاب الحجّ والعمره (بحار الانوار، چاپ مؤسسه الوفاء بیروت، ج۹۶، ص۳۳۳-۳۴۸) درج کرده است تا از سایر روایات وارده در مناسک حج که در سایر ابواب توزیع کرده، متمایز شده باشد.

علامه مجلسی درباره این مناسک‌نامه و قدمت تقریبی و مؤلف احتمالی آن اظهار نظری نکرده است. اما برخی شواهد درون متنی آن نشان می‌دهد این رساله، متنی کهن با برخی ویژگی‌های خاص و متمایز از دیگر مناسک‌نامه‌های شیعی است و علامه مجلسی با در نظر داشتن این مسئله، باب مستقلی را به آن اختصاص داده است.

از ویژگی‌های این مناسک‌نامه آن است که احادیث و روایات در آن به صورت مرسل نقل شده‌اند. با وجود برخی روایاتی که از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) نقل شده (ص۳۳۴ و ۳۳۹)، اما برخی احادیث نبوی نیز به واسطه عایشه نقل شده (ص۳۳۷ و ۳۴۶) و در پایان یکی از ادعیه نبوی، افزوده‌های دعایی ابن عمر و انس بن مالک روایت شده (ص۳۳۹) و گاه حتی به فعل ابن عمر استناد گردیده است (ص۳۴۱). ظاهراً چنین رویکردی در نمونه‌های مشابه روایات مناسک حج در اصول روایی شیعه (نظیر کامل الزیارات) به چشم نمی‌خورد و می‌تواند تعلق این متن را به یکی از حوزه‌های مختلط و حاشیه‌ای شیعه برساند.

همچنین از میان شواهد درون متنی رساله که می‌تواند در تعیین دوره تقریبی آن به ما کمک کند، تعابیر به‌کار رفته درباره برخی از اماکن متبرک مدینه است. چنانکه در متن رساله، پس از بیان اعمال «باب فاطمه» (از درهای مسجدالنبی) آمده است: «ثمّ ائتِ قبور الساده بالبقیع، ومسجد فاطمه، فصلّ رکعتین، وزُر قبر حمزه وقبور الشهداء وقبر العروسین، ومسجد الفتح، ومسجد السقیا، ومسجد الفضیخ، ومسجد قبا، فإنّ فیها فضلاً کثیراً، ومسجد الخلوه، وسقیفه بنی‌ساعده، وبیت علیّ بن ابی‌طالب، ودار جعفر بن محمد عند باب المسجد». (ص۳۳۵)

ظاهراً «قبور الساده بالبقیع» در متن فوق، ناظر به قبور چهار امام معصوم (ع) در این قبرستان است و استفاده از تعبیر «ساده» به‌جای «ائمه» در این متن قابل تأمل است. اما نکته دیگر آن است که ظاهراً مقصود از مسجد فاطمه که بلافاصله پس از قبور ائمه (ع) آمده و به نماز خواندن در آن سفارش شده، همانجایی است که بعداً به «بیت‌الاحزان» شهرت یافته و در متون پیش از نیمه دوم سده ششم، از آن به نام «مسجد فاطمه» یاد شده است[۱] و می‌تواند بیانگر تعلق این متن به پیش از سده ششم باشد.

اما شاهد مهم دیگر، عبارت «قبر العروسین» است که مصحّح محترم بحار الانوار، در پاورقی کتاب نوشته است: «لم نقف فی المصادر المختلفه التی بأیدینا علی ما یعیّنه». با این حال می‌دانیم که این تعبیر، در رساله جغرافیایی کهنی در وصف مکه و مدینه و بیت‌المقدس، که ظاهراً به قلم یک مؤلف اندلسی در حدود سال ۳۵۰ق یا چندی پس از آن نگاشته شده، برای قبر معاذ بن عمرو بن جَموح و معاذ بن عفراء در اُحُد[۲] به‌کار رفته است («وصف مکّه والمدینه وبیت المقدس»، تحقیق: حمد الجاسر، مجله العرب، سال ۳، شماره ۵-۶، ذوالقعده و ذوالحجه ۱۳۹۳ق، ص۳۵۳).

باید توجه داشت که چنین اسامی و تعبیرهای خاصی از یک مکان، گاه تنها در ادبیات یک دوره زمانی یا یک حوزه جغرافیایی مشخص به‌کار می‌رفته و در سایر دوره‌های زمانی یا حوزه‌های جغرافیایی، رواج نداشته است.[۳] در صورت پذیرش انطباق این مسئله بر قبر عروسین در احد، شاید بتوان نتیجه گرفت که مناسک‌نامه حج مورد نظر، متعلق به سده چهارم (یا نهایتاً پنجم) هجری، و شاید نوشته مؤلفی امامی از یکی از حوزه‌های شیعی مصر و شمال آفریقا و یا حتی شام باشد.