کثرت استنساخ نسخه های کتاب های شیعی در دورۀ صفویه و حمایت های بسیار زیاد سلاطین صفوی جهت ترویج آثار شیعی برای تقویت پایه های حکومت شیعی، و از طرف دیگر غنیمت شماردن این فضا و بهره برداری خوب از آن توسط دانشمندان شیعه، سبب شد تا هزاران هزار نسخه از این دوره به ما به میراث برسد. اگر ما به لیست های نسخه های خطی منابع کهن امامیه مراجعه کنیم، خواهیم دید نسخه هایی که قبل از دورۀ صفویه کتابت شده اند در مقابل نسخه های صفوی بسیار ناچیز هستند. به جرأت می توان گفت که تمام ظلم ها و کاستی هایی که در طول تاریخ بر شیعه و میراث آن وارد آمده بود تنها در دو قرن ده و یازده جبران شده اند. البته این شانس قرین آن دسته از آثاری شد که گاه تک نسخه ای از آن ها برجای مانده بود که این تک نسخه در دورۀ صفویه ناگهان به ده ها، صدها و در مواردی به هزاران نسخه تبدیل شده است.

این مقایسه را به جرأت می توان در تمام میراث مکتوب امامیه در تمام موضوعات و اشکال آن انجام داد. اگر شما این مقایسه را در حجم نسخه های خطی کتابت شدۀ قبل از دورۀ صفوی از کتاب «صحیفۀ سجادیه»، با آن همه اهمیت و جایگاهش، با نسخه های عهد صفوی آن انجام دهید، خواهید دید که شاید نسخه های قبل از قرن دهم (قبل صفوی) این کتاب یک درصد هم نباشد. این وضع در باقی کتاب های دیگر بسیار وخیم تر می نماید.

از این جهت اگر کتابخانه ای، نسخه ای کهن از این آثار را در تملّک خود داشته باشد که متعلق به دورۀ قبل از عهد صفوی باشد، به داشتن آن مباهات کرده و قطعا آن را برای نمایش در معرض دید متخصصان می گذارد. چنانچه در کتابخانۀ آیت الله مرعشی ـ با در اختیار داشتن نفایس نسخه های خطی ـ بخش زیادی از نمایشگاه آن به عرضۀ نسخه های کهن کتب اربعه اختصاص دارد.

یکی از این آثار کتاب امالی شیخ صدوق (م ۳۸۱ هـ ق) است که حاصل ۹۷ مجلس املای حدیث شیخ به شاگردان خود است. صدوق در این مجالس احادیث مختلفی را در موضوعات متفاوت با ذکر سند و سلسلۀ روات آن تا اهل بیت (علیهم السلام) بر تلامذۀ خود خوانده است. شیخ این مجالس را از رجب ۳۶۷ قمری آغاز و در پنج شنبه نوزدهم سال ۳۶۸ به پایان برده است. این کتاب در میان مشایخ شیعه دارای اعتبار و اهمیت زیادی است. خوشبختانه نام آن نیز به شکل خاص در کتب اجازات امامیه هم وارد شده، و هر طبقه اجازۀ روایت آن را به طبقۀ بعدی خود داده است. حتی در صفحۀ استهلالی بعضی از نسخه های متأخر آن (صفوی) هم که ریشه در نسخه های کهن دارد و از روی آنها کتابت شده اسانیدی برای روایت، سماع و قرائت کتاب دیده می شود که این اسانید متعلق به بزرگان شیعه در قرن پنجم و ششم دارد. (نگاه کنید مقدمۀ کتاب امالی، تحقیق مؤسسۀ بعثت ـ تهران).

متأسفانه ما الان خبری از اصل هیچ یک از نسخه های کهن آن که دارای این دست سماعات و قراءات باشد، نداریم. بلکه تا به حال فقط اطلاع از یک نسخۀ کهن متعلق به قرن ششم که تاریخ کتابت آن متعلق به ۵۶۳ هجری و به خط علی بن السکون النحوی، بزرگ محدث امامیه در این دوره است داریم. این نسخه در تملک مرحوم شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح بوده که گزارشی از آن را با تصویر بعضی از صفحات پیش از این عرضه شد. به همین خاطر مناسب دیدم تا نسخۀ کهن و بسیار نفیسی را که مدتها قبل با آن مواجه شدم را در این یادداشت به دوستان خود معرفی کنم.

این نسخه در منزل شخصی یکی از مدرسان حوزۀ علمیۀ قم نگهداری می شود. صاحب آن فقط حدود بیست نسخه خطی دارد و اطلاع چندانی نیز از اهمیت نسخۀ امالی خود نداشت و بیشتر برای نسخه های خطی تألیفات اجدادی خود اهمیت قایل بود. بنده به صورت بسیار ناگهانی برای اولین بار با ایشان روبرو شدم و این نسخه را شناسایی کردم و از تمام صفحات آن تصویربرداری کردم، ولله الحمد.

نسخه متعلق به قرن ششم هجری است، با خطی بسیار خوب، خوشنویسی شده، و عناوین مجالس هم با دانگ بزرگ نوشته شده است. مهمترین نقیصۀ آن کامل نبودن نسخه و ترمیم غیر فنّی آسیب هایی است که بر آن وارد آمده. ظاهرا به خاطر نوع و کیفیت خط و درشتی حروف کتابتی آن و نیز ضخامت نسخه که نزدیک به ۳۰۰ ورقه است، کاتب آن را در دو مجلد استنساخ کرده بوده که بخش دوم آن از اویل مجلس ۴۵ تا پایان کتاب به دست ما رسیده است که البته صفحۀ پایانی آن با خطی کهن بازنویسی شده. این امر را می توان از روش فرم بندی (ملازم) نسخه که توسط کاتب شماره گذاری شده نیز فهمید؛ زیرا کاتب در چند مورد شماره فرم را در بالای سمت چپ صفحات اینچنین نوشته است: (سابع عشره، الجزء الثانی) = (هفدهم از جزو دوم).

تمام نسخه اعراب گذاری دارد و در هامش با خطی کهن و ظاهرا معاصر با خود اصل، تصحیح شده و در چند جا علامت عرضه بر نسخۀ دیگری هم با لفظ: (بَلَغَتِ الْمُعَارَضَهُ) دیده می شود، که این خود بر اهمیت آن می افزاید و خبر از تداول این نسخه در سنت مشایخ اهل حدیث دارد. ولی متأسفانه اجازۀ قرائت و سماع احتمالی این نسخه که عادتا در پشت صفحات اول و یا پایانی نوشته می شده به خاطر نقصان دو طرف نسخه از میان رفته است.

خوشبختانه با انتشار فهرست های نسخه های خطی تا کنون نسخه های خوبی از آثار شیعی یافت شده که با کمی صبر و حوصله و دقت و گردش می توانیم تصحیحات انتقادی خوبی را که مناسب میراث گرانسنگمان است به جامعه علمی عرضه کنیم.

منبع: کتابخانه علامه مجلسی
مرکز تحقیق و پژوهش میراث مکتوب شیعه
https://telegram.me/majlesilib