مقدمه

طائف از شهرهای منطقه حجاز در غرب عربستان سعودی است که در حدود ۹۰ کیلومتری شرق مکّه مکرّمه واقع است. این شهر در میان درّه‌ای قرار دارد که درگذشته به «وادی وجّ» معروف بوده و خودِ شهر نیز در آغاز «وَجّ» نام داشته است. بیشتر ساکنان طائف در صدر اسلام از دو قبیله ثقیف و حمیر، و گروهی نیز از قبیله قریش بودند (یاقوت الحموی، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م، ج۴، ص۹). این شهر زادگاه شخصیت‌های مشهوری از قبیله ثقیف، همچون مختار ثقفی و حجّاج بن یوسف ثقفی بوده است.

پیامبر خدا (ص) در سال دهم بعثت خویش، به طائف رفت و سران آن را به اسلام فراخواند؛ اما این تلاش نتیجه‌ای دربرنداشت. پس از هجرت به مدینه، آن حضرت در سال هشتم هجری به این شهر لشکرکشی و آن را فتح کرد و در این غزوه، چند تن از یاران ایشان به شهادت رسیدند. عبدالله بن عبّاس، صحابی گرانقدر پیامبر (ص)، که به «حِبر الاُمّه» (دانشمند امّت) ملقّب بوده است، سال‌های پایانی عمر خود را در طائف زیست و در این شهر در سال ۶۸ق از دنیا رفت و به خاک سپرده شد و مسجد و مزار وی در طول دوره اسلامی مهم‌ترین بنای دینی در طائف بوده است.

طائف از جمله شهرهایی است که نویسندگان مسلمان، درباره آن چندین کتاب و رساله نوشته‌اند. البته بیشتر آنها، متن‌های نسبتاً مختصر و نه چندان طولانی است که محتوای آنها تا حدودی شبیه یکدیگر است و معمولاً از آثار قبلی خود الگو گرفته‌اند. در واقع چنین به نظر می‌رسد که تألیف یک اثر در این زمینه، یک سنّت در زمینه نگارش تاریخ و فضائل این شهر به وجود آورده که تا دوره متأخر ادامه یافته است.

کهن‌ترین متن موجود در این موضوع، کتاب بهجه المُهَج فی بعض فضائل الطائف ووجّ، تألیف احمد بن علی عبدری مَیُورْقی (م ۶۷۸ق) است. البته میورقی در اثر خود، از کتابی به نام زیاره الطائف[۱]، تألیف محمد بن اسماعیل بن علی یمنی معروف به ابن ابی‌الصیف (م ۶۰۹ق) نام برده و دو بار نیز از آن نقل قول کرده است (العبدری، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م، ص۳۷-۳۸). اما به‌جز این دو نقل قول، نشان و آگاهی دیگری از این اثر در دست نیست.

همچنین افزون بر آثاری که تا به امروز نسخه‌هایی خطی از آنها باقی مانده و بیشتر آنها تصحیح و منتشر شده است، آثار دیگری در تاریخ و فضائل طائف گزارش شده است که امروزه نسخه‌ای خطی از آنها شناخته شده نیست و در شمار متون مفقود به شمار می‌آیند. از جمله این آثار، لازم است به کتاب احاسن اللطائف فی محاسن الطائف، تألیف مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م ۸۱۷ق) ـ صاحب قاموس محیط (از منابع مهم لغت عرب) ـ اشاره کرد (السخاوی، بی‌تا، ج۱۰، ص۸۲).

می‌دانیم که فیروزآبادی اهتمام و علاقه خاصی به نگارش آثاری درباره اماکن حرمین شریفین داشته است و مهم‌ترین اثر وی در این زمینه، کتاب المغانم المطابه فی معالم طابه، از مهم‌ترین و مفصّل‌ترین تواریخ محلی درباره مدینه منوره در سده‌های میانی به شمار می‌آید. از دیگر آثار وی در این زمینه نیز می‌توان به رساله اثاره الحجون لزیاره الحجون، در معرفی صحابه مدفون در قبرستان حجون در مکه مکرمه اشاره کرد (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: السخاوی، ج۱۰، ص۸۱-۸۳).

همچنین از میان کتاب‌های مفقود درباره طائف، می‌توان به اتحاف الناس بفضل وجّ وابن عبّاس، تألیف نورالدین ملا علی بن سلطان محمد قاری هروی (م ۱۰۱۴ق)، فقیه حنفی ساکن مکه اشاره کرد که البته برای وی اثر دیگری به عنوان الاستئناس بفضائل ابن عبّاس نیز نام برده شده است (البغدادی، ۱۹۵۱م، ج۱، ص۷۵۱) و به عقیده برخی، این دو کتاب ممکن است در واقع یک اثر واحد باشند (کمال، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م، ص۱۱۹).

۱) بهجه المُهَج فی بعض فضائل الطائف ووجّ / ابوالعباس عبدری مَیُورقی (م ۶۷۸ق)

این اثر تألیف ابوالعباس احمد بن علی بن ابی‌بکر عبدری مَیُورْقی است که نسبت «میورقی» وی می‌تواند نشان‌دهنده انتسابش به شهر و جزیره میورقه (Mallorca) در اندلس (اسپانیای امروزی) باشد و احتمالاً این شهر زادگاه وی بوده و از آنجا به حرمین شریفین مهاجرت کرده است. به گفته مورخان مکه، او مدتی در مکه و سال‌ها نیز در طائف سکونت داشته و در این شهر در سال ۶۷۸ق از دنیا رفته است (الفاسی، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۱۰۲).

از این اثر چندین نسخه خطی، از جمله در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه اوقاف عراق به شماره ۴۷۹۶ و مورخ ۱۰۷۹ق، و نسخه‌ای در کتابخانه آصفیه حیدرآباد، و کتابت شده در مکّه در سال ۱۳۱۲ق از روی نسخه‌ای مورخ ۱۰۹۳ق (العبدری، ص۱۵-۱۶، مقدمه مصحّح) و نسخه دیگری در گنجینه عارف حکمت در کتابخانه ملک عبدالعزیز مدینه منوّره به شماره ۳۷۸۴ وجود دارد و بر اساس دو نسخه اول، به تصحیح ابراهیم محمد الزید، از سوی باشگاه ادبی طائف در سال ۱۴۰۴ق / ۱۰۸۴م منتشر شده است. همچنین به تصحیح علی محمد عمر از سوی دار ناصیف در دمشق در سال ۲۰۰۱م، و از سوی مکتبه الثقافه الدینیه در قاهره در سال ۲۰۱۵م منتشر شده است.

بهجه المُهَج رساله نسبتاً مختصری فاقد فصل‌بندی است که محتوای آن عمدتاً شامل اخبار و احادیثی درباره فضیلت طائف و اخباری درباره جاها و مکان‌های مختلف این شهر و اطراف آن است. مؤلف این اخبار را یا به صورت مُرسَل / مرفوع، به نقل از پیامبر (ص)، صحابه و دیگران، از منابع دیگر گرد آورده؛ یا اینکه از مشایخ خود، به طریق روایی آنها، روایت کرده است. با این حال، با توجه به اینکه نخستین تألیف مستقل موجود درباره شهر طائف است، در بیشتر تألیفات بعدی بارها مورد استناد و ارجاع قرار گرفته است.

۲) تحفه اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس ووجّ والطائف / ابن فهد مکّی (م ۹۵۴ق)

محبّ‌الدین ابوالفضل محمد بن عبدالعزیز بن عمر بن محمد بن محمد هاشمی مکّی، معروف به «جارالله ابن فهد مکّی» (السخاوی، ج۳، ص۵۲)، از مورخان و نویسندگان مشهور مکه در سده دهم هجری است. مشهورترین اثر وی، التحفه اللطیفه فی بناء المسجد الحرام والکعبه الشریفه، در تاریخ مکه و مسجدالحرام است و از دیگر آثار وی می‌توان از الجواهر الحسان فی مناقب السلطان سلیمان بن عثمان، السلاح والعدّه فی فضائل بندر جده، تحفه الایقاظ بتتمّه ذیل طبقات الحُفّاظ، و معجم الشیوخ نام برد (الزرکلی، ج۶، ص۲۰۹).

او همچنین رساله‌ای درباره طائف با عنوان تحفه اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس ووجّ والطائف نگاشته است که از آن، نسخه‌ای خطی در ضمن مجموعه شماره ۴۷۹۶ در کتابخانه اوقاف بغداد و مورخ ۱۰۷۹ق، و نسخه دیگری به شماره ۳۴۶۰/تاریخ در کتابخانه حرم مکّی، کتابت عبدالستار دهلوی در سال ۱۳۰۴ق[۲]، و نسخه‌ای ناقص به شماره ۳۷۹۴ در کتابخانه دانشگاه ملک سعود ریاض وجود دارد.

این اثر یک بار بر اساس نسخه کتابخانه حرم مکّی (مسجدالحرام)، به کوشش محمد سعید کمال و محمد منصور الشقحاء، از سوی باشگاه ادبی طائف، و بار دوم نیز به کوشش فاروق عبدالرزاق حسین، از سوی دار الکتب العلمیه در بیروت در سال ۱۴۳۳ق / ۱۴۳۳م منتشر شده است.

مؤلف انگیزه خود برای نوشتن این رساله را چنین شرح داده است که در سال ۹۱۵ق، پس از آنکه همراه با پدرش قبر ابن عبّاس را زیارت کرد و در آنجا کتاب رفع الالتباس فی فضائل سیدنا عبدالله بن العباس تألیف تقی‌الدین قرشی مهدوی و سپس کتاب بهجه المهج تألیف ابوالعباس میورقی را مطالعه کرد، و در سال بعد نیز دوباره موفّق به زیارت ابن عبّاس گردید، به درخواست یکی از فضلا تصمیم به نوشتن کتاب جامع‌تری درباره طائف گرفت و برای سهولت و آسانی مطالعه آن، اسانید اخبار و روایات را حذف و به کتابی که از آن استفاده کرده بود، ارجاع داد (ابن فهد، بی‌تا، ص۳۳-۳۴).

این کتاب شامل مقدمه، دو باب و خاتمه است. مؤلف در مقدمه کتاب، به نقل اقوال و روایات وارد شده در فضائل طائف و حرمت آن و نمونه‌هایی از اشعاری که برخی از شعرا درباره این شهر سروده‌اند، پرداخته است (همو، ص۳۹-۵۷). موضوع باب اول کتاب نیز اخبار تاریخی درباره طائف، به ویژه اخبار ورود پیامبر خدا (ص) به این شهر و اسلام آوردن اهالی آن است (همو، ص۶۱-۷۷).

باب دوم کتاب شامل سه فصل است که به ترتیب به فضایل عباس عموی پیامبر (ص) (همو، ص۸۱-۱۰۲)، فضایل عبدالله بن عبّاس (همو، ص۱۰۳-۱۲۸) که مسجد و مزار وی در طائف قرار دارد، و فضایل محمد حنفیّه (همو، ص۱۲۹-۱۳۷) که به قولی در طائف از دنیا رفته و مزاری نیز در مسجد ابن عبّاس به وی منسوب بوده، اختصاص دارد. خاتمه کتاب نیز به موضوعاتی همچون توصیف زیارتگاه ابن عبّاس و سایر مزارات طائف و آداب و ادعیه زیارت ابن عبّاس و اشعار سروده شده درباره آن اختصاص دارد (همو، ص۱۳۹-۱۶۴).

۳) نشر اللطائف فی قطر الطائف / ابن عِراق کنانی (م ۹۶۳ق)

علی بن محمد بن علی بن عِراق کنانی شافعی، از علمای مشهور ساکن حجاز در سده دهم است که در سال ۹۰۷ق در دمشق به دنیا آمد و به همراه پدرش محمد بن علی، معروف به ابن عراق (م ۹۳۳ق) که از صوفیان برجسته شام در زمان خود به شمار می‌آمد، به مدینه منوره مهاجرت کرد و تا پایان عمر خود، امامت این شهر را عهده‌دار گردید (الزرکلی، ۲۰۰۲م، ج۵، ص۱۲).

مشهورترین اثر ابن عراق، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاخبار الشنیعه الموضوعه است که همچون کتاب موضوعات ابن جوزی (م ۵۹۷ق)، به شناخت احادیث ضعیف و جعلی اختصاص دارد. از دیگر آثار وی می‌توان به تهذیب الاقوال والاعمال، شرح صحیح مسلم، و شرح کتاب العباب المحیط (در فقه شافعی) اثر قاضی صفی‌الدین احمد بن عمر معروف به ابن مذحجی (م ۹۳۰ق) اشاره کرد (کمال، ص۱۱۰).

رساله وی درباره طائف، نشر اللطائف فی قطر الطائف نام دارد که چندین نسخه خطی از آن شناخته شده است؛ از جمله در ضمن مجموعه خطی شماره ۴۷۹۶ در کتابخانه اوقاف بغداد که در ۱۰۷۹ق در طائف کتابت شده است؛ در ضمن مجموعه‌ای خطی، در کتابخانه خالدیه در بیت‌المقدس به شماره ۳۰/۸۶۷، کتابت خلیل بن محمد الکرشی در سال ۱۱۸۲ق؛ نسخه کتابخانه شهرداری اسکندریه به شماره ۳۷۸۳ تاریخ و کتابت ناصر بن عیسی در ۱۱۹۷ق؛ در دارالکتب مصر به شماره ۲۲۳۳/تاریخ به قلم عبدالرحمن بن محمد برمکینی شافعی و بدون تاریخ کتابت؛ در ضمن مجموعه تیموریه در دارالکتب قاهره به شماره ۲۲۰۹/تاریخ تیمور، به قلم عبدالرحمن بن محمد صالح میمنی در ۱۳۳۳ق.

این اثر تا کنون چندین بار، با عنوان اصلی آن یعنی نشر اللطائف فی قطر الطائف تصحیح و چاپ شده است. بار اول به تصحیح عثمان محمود حسین الصینی، از سوی باشگاه ادبی طائف در سال ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م، و بار دوم به تصحیح علی محمد عمر، از سوی دار ناصیف در دمشق در سال ۱۹۹۸م، و همین تصحیح دوباره در سال ۲۰۱۵م از سوی مکتبه الثقافه الدینیه در قاهره منتشر شده است. همچنین با عنوان نشر اللطائف فی تاریخ وجّ والطائف، به تصحیح محمد علی فهیم بیومی از سوی مکتبه زهراء الشرق در قاهره در سال ۱۴۳۰ق / ۲۰۰۹م منتشر شده است.

نشر اللطائف رساله بسیار مختصری است که مؤلف، آن را در سه باب و یک خاتمه با موضوعات زیر نگاشته است (ابن عراق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۶):

باب اول: در فضیلت طائف و وجه تسمیه آن و ورود پیامبر (ص) به طائف و اسلام آوردن مردم آن،

باب دوم: در فضیلتِ حرمِ وجّ،

باب سوم: در فضیلت ابن عبّاس و محمد حنفیّه،

خاتمه: اماکن طائف و آداب زیارت آن.

ابن عراق در نگارش کتابش، از کتاب نویسنده معاصر خود، جارالله ابن فهد مکّی درباره طائف یعنی تحفه اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس ووجّ والطائف، اقتباس‌های متعددی داشته، اما اسانید و نام منابعی که ابن فهد از آنها نقل کرده را حذف کرده است. او همچنین از وفیات الاعیان ابن خلّکان، به ویژه در زندگی‌نامه و فضائل محمد حنفیّه، و نیز از سیره ابن هشام (البته شاید به طور غیر مستقیم و به واسطه منابع دیگر) نقل قول کرده است (ابن عراق، مقدمه مصحّح، ص۳۱).

۴) عقود اللطائف فی محاسن الطائف / عبدالقادر بن احمد فاکهی (م ۹۸۲ق)

عبدالقادر بن احمد بن علی فاکهی، از اعلام و نویسندگان مکه در سده دهم هجری است که در سال ۹۲۰ق به دنیا آمد و در سال ۹۸۲ق در این شهر از دنیا رفت (العیدروس، ص۴۶۴). شماری از تألیفات وی عبارت‌اند از: شرح منهج القاضی زکریّا، دو شرح بر بدایه الهدایه غزالی، شرح قصیده‌ای از صفی‌الدین حلی، و کتاب القول النقی (الزرکلی، ج۴، ص۳۶).

عبدالقادر فاکهی همچنین تألیفی درباره شهر طائف با عنوان عقود اللطائف فی محاسن الطائف دارد که نسخه‌ای خطی از آن، در کتابخانه حرم مکّی در مکه به شماره ۳۵۱۵ تاریخ نگهداری می‌شود. این اثر رساله نه چندان مفصّلی است که نسخه خطی آن تنها شامل ۳۴ برگ است و تا کنون تصحیح و منتشر نشده است.

عقود اللطائف به یک مقدمه و هشت باب، و برخی از باب‌ها نیز به چند فصل تقسیم‌بندی شده است. مؤلف در مقدمه، انگیزه خود از تألیف کتاب را بیان کرده و زندگی‌نامه مختصری از عبدری مَیورقی، به عنوان مؤلف نخستین کتاب موجود درباره طائف، به دست داده است. موضوع سایر باب‌ها و فصل‌های کتاب نیز چنانکه مؤلف در آغاز آن بیان کرده (فاکهی، بی‌تا، ص۲)، به شرح زیر است:

باب اول: شامل پنج فصل با موضوعات زیر:

فصل اول: در زندگی‌نامه ابن عباس و مناقب و کیفیت زیارت وی

فصل دوم: در زندگی‌نامه محمد حنفیّه

فصل سوم: در زندگی‌نامه زبیده همسر هارون

فصل چهارم: در بیان اینکه خلفا از نسل ابن عبّاس بودند

فصل پنجم: درباره ساختمان مسجد ابن عبّاس و آثار موجود در آن

باب دوم: درباره صحابه‌ای که در طائف به خاک سپرده شده‌اند

فصل اول: در زندگی‌نامه زید بن ثابت

فصل دوم: در معرفی شهدای غزوه طائف

باب سوم: در معرفی تابعین ساکن طائف

باب چهارم: در غزوه حنین و طائف

باب پنجم: در آثار و اماکن منسوب به پیامبر خدا (ص) در طائف

باب ششم: در مدح طائف و بیان وجه تسمیه آن

باب هفتم: در آب و هوای طائف

باب هشتم: در روستاها و باغ‌های طائف

به گفته مؤلف، محتوای نخستین فصل کتاب (زندگی‌نامه و فضائل ابن عبّاس)، در واقع رساله دیگری از مؤلف به عنوان مشکاه الاقتباس من فضائل ابن عبّاس است که در این فصل، متن کامل آن را آورده است (همو، ص۴-۵). فصل دومِ باب اولِ کتاب نیز به اخبار محمد حنفیّه (همو، ص۲۰-۲۱)، و فصل سوم آن به زندگی‌نامه زبیده همسر هارون الرشید، که مسجد ابن عبّاس در طائف را ساخته بود، اختصاص یافته است (همو، ص۲۱-۲۲).

مؤلف در فصل بعدی، به معرفی اجمالی خلفای عباسی پرداخته و منظومه بسیار کوتاهی نیز در تاریخ آنان آورده است (همو، ص۲۳-۵۷). سپس در ادامه به تاریخچه و توصیف ساختمان مسجد و زیارتگاه ابن عبّاس پرداخته و طبیعتاً بخشی از آگاهی‌های خود در این باره را به نقل از منابع قبلی همچون تحفه اللطائف جارالله ابن فهد مکّی به دست داده است؛ اگرچه گاه برخی مشاهدات خود را نیز بیان می‌کند (همو، ص۵۷-۶۴).

پس از این قسمت، در نسخه خطی کتاب تنها دو برگ دیگر وجود دارد که آغاز و انجام هر یک از این دو برگ با صفحات پیش از آن تناسب و هم‌خوانی ندارد و به نظر می‌رسد که ادامه متن کتاب در این قسمت، از نسخه خطی افتاده و از این‌رو می‌توان گفت که از باب‌ها و فصل‌های بعدی کتاب که مؤلف در مقدمه آن، موضوعات آنها را تعیین کرده، تنها این دو برگ باقی‌مانده است.

۵) طیب النشر واللطائف فی فضل الحبر والطائف / احمد بن علی نوبی (زنده در ۱۰۴۶ق)

از این اثر نسخه‌ای خطی به شماره A. 1535 در کتابخانه گوته در برلین نگهداری می‌شود که به خط مؤلف در ۱۰۲۷ق کتابت شده است. مؤلف که در این اثر خود را احمد نوبی معرفی کرده، شخصیت چندان شناخته شده‌ای نیست؛ اما در فهرست کتابخانه خدیویه قاهره، نسخه‌ای از کتابی با عنوان ضوء اللآلی فی شرح بدء الامالی اثر شهاب‌الدین احمد بن علی نوبی معرفی شده که مؤلف نگارش آن را در ۱۵ شعبان ۱۰۳۶ق به پایان رسانیده است و ظاهراً این کتاب اثر دیگری از همین مؤلف است (بنگرید: المیهی و الببلاوی، ج۲، ص۳۳).

همچنین در کتابخانه رواق المغاربه در جامع الازهر قاهره، نسخه‌ای خطی از کتاب فنون الافنان فی عیون علوم القرآن تألیف ابن جوزی (م ۵۹۷ق) وجود دارد که آن را «احمد نوبی» در سال ۱۰۴۶ق وقف کرده (ابن جوزی، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م، ص۱۰۸، مقدمه مصحّح). این نکته نشان می‌دهد که او لااقل تا این تاریخ زنده بوده است.

مؤلف در آغاز کتاب، انگیزه خود از تألیف این رساله را چنین بیان کرده است که دو کتاب میورقی و ابن عراق درباره طائف یعنی بهجه المهج و نشر اللطائف را با هم تلفیق کند؛ بدین ترتیب که اخباری که در یکی از آنها آمده و در دیگری نیامده، در یک‌جا جمع شود و در عین حال با حذف اسانید، تحریر مختصری از تلفیق مطالب دو کتاب ارائه گردد.

مؤلف کتاب خود را در سه فصل و یک خاتمه سامان داده که موضوعات آنها به شرح زیر است:

فصل اول: فضائل طائف و وجه تسمیه آن

فصل دوم: فضائل وجّ

فصل سوم: فضائل عبدالله بن عباس و محمد حنفیّه

خاتمه: آثار و اماکن موجود در طائف

۶) الطیف الطائف بفضل الطائف / ابن عَلاّن بکری (م ۱۰۵۷ق)

محمد علی بن محمد علان بن ابراهیم بن محمد بن علان بکری صدّیقی شافعی، معروف به ابن عَلاّن، از اعلام و نویسندگان مکه در سده یازدهم هجری است که در سال ۹۹۶ق در مکه به دنیا آمد و در سال ۱۰۵۷ق در این شهر از دنیا رفت (المحبّی، ج۴، ص۱۸۹). وی تألیفات فراوانی در ادب، تفسیر، تصوّف و تاریخ (از جمله سه تاریخ درباره بازسازی کعبه) داشته است (ر.ک: المحبّی، ج۴، ص۱۸۶-۱۸۸؛ الزرکلی، ج۶، ص۲۹۳).

از ابن علان اثری درباره طائف به عنوان الطیف الطائف بفضل الطائف باقی‌مانده (ابن علان، ص۲۰) که البته در منابع، از آن با عنوان الطیف الطائف بتاریخ وجّ والطائف یاد شده است (محبّی، ج۴، ص۱۸۷؛ بغدادی، ج۲، ص۲۸۳). بغدادی همچنین برای ابن علان از اثر دیگری به عنوان جمع اللطائف فی محاسن الطائف نام برده (بغدادی، ج۲، ص۲۸۳) که شاید نسخه مختصر یا مفصّل‌تری از طیف الطائف، و شاید نیز نام دیگر همان اثر باشد.

از طیف الطائف، نسخه‌ای خطی در کتابخانه دانشگاه ملک سعود ریاض به شماره ۴۸۵۰، مورخ ۱۰۹۰ق، و نسخه دیگری در کتابخانه حرم مکّی به شماره ۳۵۱۰ تاریخ، به خط عبدالستار دهلوی در سال ۱۳۳۱ق نگهداری می‌شود. این کتاب بر اساس نسخه خطی ریاض، به تصحیح عارف احمد عبدالغنی، در سال ۲۰۱۳ق از سوی دار العراب و دار نور در دمشق منتشر شده است.

این اثر، رساله نه چندان مفصّلی است که نگارش آن با استناد به ترقیمه نسخه خطی ریاض، در سال ۱۰۴۸ق به پایان رسیده است. مؤلف، کتاب خود را در مقدمه‌ای شامل چهار «مرصد»، دو باب (به ترتیب دارای پنج و دو فصل) و یک تذییل، تقسیم‌بندی کرده و موضوعات آنها را در آغاز کتاب به شرح زیر بیان کرده است (ابن علان، ۲۰۱۳م، ص۲۰-۲۱):

مرصد اول: «ما ورد فی فضل النزهه من الاحادیث والآثار»

مرصد دوم: «فی ندب زیاره مشاهد اولی الصلاح الابرار»

مرصد سوم: «فی الاحادیث الوارده فی ندب زیاره ابن عبّاس وبیان مراتبها عند المحدّثین الاخبار»

مرصد چهارم: «فی وجّ الطائف وحرمته وما فی ذلک من الآثار وفیه بیان سبب تسمیته بالطائف وتسمیه الوادی بوجّ»

باب اول: در فتح طائف و اسلام آوردن مردم آن و فضیلت طائف و حضور رسول خدا (ص) در آن

فصل اول: تعداد رفتن پیامبر (ص) به طائف

فصل دوم: درباره قبیله ثقیف و فضائل آن و صحابه حاضر در کنار پیامبر (ص) در غزوه طائف

فصل سوم: آثار و اماکن متبرک موجود در طائف و روستاهای اطراف آن

فصل چهارم: احکام فقهی مرتبط با طائف

فصل پنجم: اقوال و اشعاری در نباتات و محصولات طائف

باب دوم: شامل دو فصل، در مناقب هر یک از عبدالله بن عبّاس و محمد حنفیّه

تذییل: در آداب و ادعیه زیارت مسجد و مزار ابن عبّاس

کتاب طیف الطائف در محتوا و اخبار گردآوری شده در آن، تا حدود زیادی مشابه تألیفات قبلی درباره طائف است و مانند بیشتر این آثار، نقل قول‌های متعددی از کتاب بهجه المهج میورقی، و نقل قول‌های فراوانی از مورخان مکّه به ویژه خاندان ابن فهد دارد. البته موضوع فصل پنجم کتاب، که به محصولات گیاهی طائف (میوه‌ها و گل‌ها) در شعر و ادب اختصاص دارد (ابن علان، ص۹۲-۱۰۱)، در آثار قبلی به چشم نمی‌خورد و می‌توان آن را نوآوری اصلی مؤلف در این کتاب دانست.

۷) اهداء اللطائف من اخبار الطائف / حسن بن علی عُجَیمی (م ۱۱۱۳ق)

ابوالبقاء حسن بن علی بن یحیی عُجَیمی در ۱۰۴۹ق در مکه به دنیا آمد و در ۱۱۱۳ق در طائف از دنیا رفت. او افزون بر کتاب اهداء اللطائف من اخبار الطائف، تألیفات دیگری داشته که از آن جمله می‌توان به کتاب خبایا الزوایا (در زندگی‌نامه مشایخ خود) و کتاب تاریخ مکه و مدینه و بیت‌المقدس اشاره کرد (الزرکلی، ج۲، ص۲۰۵).

از این اثر چندین نسخه خطی شناسایی شده است که از آن جمله‌اند: نسخه گنجینه عارف حکمت به شماره ۳۷۶۹ در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوّره، کتابت شده در سال ۱۱۷۹ق؛ نسخه گنجینه آصفیه در حیدرآباد دکن به شماره ۴۷ تاریخ؛ نسخه کتابخانه دانشگاه ملک سعود در ریاض به شماره ۲۵۶۶؛ نسخه کتابخانه مکّه مکرّمه به شماره ۱۲۴ تاریخ، کتابت شده در سال ۱۲۷۹ق؛ نسخه کتابخانه حرم مکی به شماره ۴/۳۷۷۸ تاریخ، کتابت احمد بن محمد بن ادریس مراکشی در سال ۱۲۷۷ق؛ نسخه کتابخانه حرم مکی به شماره ۳۴۳۰ تاریخ، کتابت عبدالحلیم سلیمانی در رمضان سال ۱۲۹۸ق.

این کتاب یک بار بر اساس شش نسخه خطی آن، به تصحیح یحیی محمود ساعاتی در سال ۱۳۹۳ق، و سپس در سال ۱۴۰۰ق از سوی دار ثقیف منتشر شده است. همچنین به تصحیح علی محمد عمر، بر اساس سه نسخه خطی آن در گنجینه‌های عارف حکمت، آصفیه و حرم مکّی (عُجَیمی، بی‌تا، ص۱۲، مقدمه مصحّح) از سوی مکتبه الثقافه الدینیه در قاهره منتشر شده است.

این کتاب رساله نسبتاً کم‌حجمی است که مؤلف، آن را در یک مقدمه و دو باب سامان داده و مقدمه کتاب را به وجه تسمیه طائف (همو، ص۲۱-۲۴)، و باب اول آن را به فضائل وجّ و طائف اختصاص داده است (همو، ص۲۵-۳۸). شاید مقدمه و باب اول کتاب در مقایسه با آثار نوشته شده قبلی درباره طائف، از ارزش ویژه‌ای برخوردار نباشد. اما باب دوم آن که به زیارتگاه‌ها و اماکن دینی و جغرافیایی طائف اختصاص دارد، در مقایسه با آثار قبلی، دارای توضیحات مفصّل‌تر و از ارزش تاریخی بیشتری برخوردار است.

عُجَیمی در باب دوم کتاب خود، افزون بر قبر ابن عبّاس و محمد حنفیّه، به معرفی و توصیف قبور شخصیت‌های مقدس دیگر همچون عبدالله فرزند سقط شده پیامبر (ص)، ملقّب به طیّب و طاهر، شهدای غزوه طائف، زید بن ثابت، و سپس در ادامه به معرفی و توصیف مساجد طائف همچون مسجد ابن عبّاس، مسجد الرایه، مسجد الحصن، مسجد الریع، مسجد الجمعه، مسجد و زاویه عبدالقادر گیلانی و سایر مساجد و مکان‌های متبرک طائف و نیز دیگر جای‌های جغرافیایی شامل روستاها، قلعه‌ها، کوه‌ها، چاه‌ها و چشمه‌های طائف پرداخته است (همو، ص۴۱-۷۵).

۸) رساله فی اخبار الطائف / عبدالحفیظ قاری طائفی (م ۱۳۲۶ق)

عبدالحفیظ بن عثمان قاری طائفی، فقیه حنفی و از علمای متأخر شهر طائف بوده است. از وی تألیفاتی از جمله: تشویق العباد الی تعظیم القرآن وإصلاح الضاد، بذل الاستطاعه فی تکرار الاقامه للجماعه، جلاء القلوب وکشف الکروب فی مناقب ابی‌ایوب (در مناقب ابو ایوب انصاری) و رساله فی اخبار الطائف شناخته شده است.

از رساله وی درباره طائف دو نسخه خطی به شماره‌های ۳۴۸۹ و ۴۲۹۲ تاریخ در کتابخانه حرم مکّی نگهداری می‌شود که نسخه اول به خط عبدالستار دهلوی در تاریخ ۱۳۲۸ق و نسخه دوم از روی همین نسخه کتابت شده و این کتاب از روی نسخه اول، به تصحیح علی عمر، از سوی شرکت نوابغ الفکر در قاهره در سال ۲۰۱۰م منتشر شده است.

این اثر، رساله مختصری است که چنانکه مؤلف در پایان آن اشاره کرده، محتوای آن را از چهار تاریخ دیگر، شامل تاریخ طائف فاکهی (در واقع: عقود اللطائف فی محاسن الطائف)، تاریخ ابن فهد مکّی (گویا: اتحاف الوری بأخبار امّ القری)، تاریخ عجیمی (در واقع: اهداء اللطائف من اخبار الطائف) و تاریخ ابن عراق (م ۹۶۳ق) (ظاهراً: نشر اللطائف فی قطر الطائف) اقتباس کرده است (قاری طائفی، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م، ص۲۴).

۹) اللطائف فی تاریخ الطائف / احمد بن محمد حضراوی (م ۱۳۲۷ق)

احمد بن محمد بن احمد حضراوی مکّی هاشمی، در سال ۱۲۵۲ق در اسکندریه مصر به دنیا آمد. در سن ۷ سالگی، با پدرش به مکه مهاجرت کرد و حیات علمی خود را در آن ادامه داد و تا پایان عمر خود در این شهر زیست (الزرکلی، ج۱، ص۲۴۹). او از مورخان برجسته مکه در پایان دوره عثمانی و پیش از شکل‌گیری دولت سوم سعودی به شمار می‌آید.

حضراوی تألیفات تاریخی متعددی داشته که از آن جمله می‌توان به العقد الثمین فی فضائل البلد الامین، تاج تواریخ البشر من ابتداء الدنیا الی آخر القرن الثالث عشر، سراج الامه فی تخریج احادیث کشف الغمّه، فضائل مکه والمدینه، الجواهر المعدّه فی فضائل جدّه[۳]، المفاضله بین جدّه والطائف، تاریخ الاعیان، مختصر حسن الصفا (درباره امرای حجّ) و بشری الموحّدین فی معرفه امور الدین اشاره کرد (الزرکلی، همانجا).

اما کتابی که وی درباره طائف نگاشته، اللطائف فی تاریخ الطائف نام دارد که نگارنده این سطور یک تنها نسخه خطی از آن به شماره ۱۹/تاریخ در کتابخانه مکه مکرمه سراغ دارد و گویا تا کنون تصحیح و منتشر نشده است. مؤلف این کتاب را به هفت باب تقسیم‌بندی کرده که موضوعات آنها به شرح زیر است:

باب اول: وجه تسمیه طائف و محدوده آن و برخی اخبار آن

باب دوم: فضائل طائف و وجّ

باب سوم: اخبار غزوه طائف

باب چهارم: اماکن و زیارتگاه‌های طائف و اطراف آن

باب پنجم: روستاهای طائف و نیز قلعه‌ها، چاه‌ها و چشمه‌ها؛ و تتمه‌ای در توصیف مسجد و مزار ابن عبّاس و تاریخ بازسازی آن

باب ششم: فتنه وهابی‌ها در طائف

باب هفتم (که در نسخه خطی به اشتباه نهم نوشته شده): اعلام مدفون در طائف.

مؤلف در باب‌های اول تا پنجم کتاب خود، عمدتاً از منابع و تألیفات پیش از خود درباره طائف همچون کتاب‌های میورقی، عجیمی و عبدری و نیز منابع تاریخ مکه همچون اخبار مکه فاکهی، و آثار مورخان مکی همچون تقی‌الدین فاسی و ابن فهد مکّی استفاده کرده است و از این‌رو، این بخش از کتاب فاقد نوآوری و در واقع تکرار مطالب کتاب‌های قبلی است.

باب ششم کتاب، به شرح وقایع حمله وهابی‌ها به طائف پس از شکل‌گیری دولت اول آل‌سعود اختصاص دارد که مؤلف آن را به طور کامل از کتاب مفقودی با عنوان تفتیت القلوب بالاحزان فیما انتخبتُه من وقائع المضایفی عثمان تألیف یاسین بن عبدالله محجوب میرغنی نقل کرده است و از این‌رو به نظر می‌رسد که این فصل از کتاب، ارزش تاریخی ویژه‌ای داشته باشد.

همچنین حضراوی در باب هفتم کتاب، شرح حال شماری از شخصیت‌های مدفون در طائف را، که عمدتاً از رجال دوره متأخر و هم‌عصر وی بوده‌اند، به دست داده و برخی از حوادث و وقایع میان شریف عبدالمطلب امیر مکه با والیان عثمانی را بیان کرده است. لذا این باب نیز از از نظر تاریخی باارزش به شمار می‌آید.

نتیجه‌گیری

در میان متون میراث اسلامی، بیش از ده اثر را می‌توان سراغ گرفت که درباره شهر طائف و فضائل و اماکن آن به رشته تحریر درآمده است. اگرچه تعداد کمی از این متون در گذر زمان از بین رفته‌اند و امروزه از متون مفقود به شمار می‌آیند، اما از سایر آنها یک یا چند نسخه خطی در کتابخانه‌های شرقی و عربی و گاه حتی در کتابخانه‌های کشورهای غربی باقی‌مانده است که بیشتر آنها بر اساس نسخه‌های باقی‌مانده، گاه چندین بار تصحیح و چاپ شده‌اند.

تألیفات نگاشته شده درباره طائف عمدتاً شامل رساله‌های نه چندان مفصّل یا نسبتاً مختصری است که معمولاً تحت تأثیر تألیفات قبلی و با اقتباس‌ها و نقل قول‌هایی متعدد از آنها پدید آمده است. مقایسه موضوعات آنها با یکدیگر نیز نشان می‌دهد که این متون در آغاز از فصل‌بندی نسبتاً ساده‌تری برخوردار بوده، اما نویسندگان بعدی، مباحث و موضوعات جدیدی به کتاب خود افزوده‌اند که در کتاب‌های بعدی، به فصل یا باب مستقلی تبدیل شده است و برخی نویسندگان نیز، به ویژه در توصیف اماکن طائف، به ویژه مسجد و مزار ابن عبّاس، تلاش کرده‌اند که مشاهدات شخصی خود را به توصیف نویسندگان قبلی بیفزایند و به نوعی این توصیف‌ها را به‌روز رسانی کنند.

فهرست منابع و مآخذ

1. ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۷م، فنون الافنان فی عیون علوم القرآن، تحقیق: حسن ضیاءالدین عتر، بیروت: دار البشائر الاسلامیه، ط۱.
2. ابن عراق، علی بن محمد، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م، نشر اللطائف فی قطر الطائف، تحقیق: عثمان محمود حسین الصینی، نادی الطائف الادبی.
3. ابن علاّن، محمد علی بن محمد علان، ۲۰۱۳م، الطیف الطائف بفضل الطائف، تحقیق: عارف احمد عبدالغنی، دمشق: دار العراب و دار نور.
4. ابن فهد، محمد بن عبدالعزیز، بی‌تا، تحفه اللطائف فی فضائل الحبر ابن عبّاس ووجّ والطائف، تحقیق: محمد سعید کمال و محمد منصور الشقحاء، الطائف: نادی الطائف الادبی.
5. البغدادی، اسماعیل باشا، ۱۹۵۱م، هدیه العارفین، استانبول: وکاله المعارف الجلیله.
6. الزرکلی، خیرالدین، ۲۰۰۲م، الاعلام، بیروت: دار العلم للملایین، ط۱۵.
7. السخاوی، محمد بن عبدالرحمن، بی‌تا، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، بیروت: دار الجیل.
8. العبدری، احمد بن علی، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م، بهجه المهج فی بعض فضائل الطائف ووجّ، تحقیق: ابراهیم محمد الزید، الطائف: نادی الطائف الادبی، ط۱.
9. الفاسی، محمد بن احمد، ۱۹۸۶م، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، (ج۳؛ تحقیق: فؤاد سیّد)، بیروت: مؤسسه الرساله.
10. الفاکهی، عبدالقادر بن احمد، بی‌تا، عقود اللطائف فی محاسن الطائف، نسخه خطی کتابخانه حرم مکّی به شماره ۳۵۱۵ تاریخ.
11. قاری طائفی، عبدالحفیظ بن عثمان، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م، رساله فی اخبار الطائف، تحقیق: علی عمر، القاهره: شرکه نوابغ الفکر.
12. کمال، محمد سعید بن حسن، ۱۴۱۶ق / ۱۹۹۵م، مکه: نادی مکه الثقافی الادبی، ط۱.
13. المیهی، احمد و الببلاوی، محمد، ۱۳۰۵ق، فهرست الکتب العربیه المحفوظه بالکتبخانه المصریه، القاهره: المطبعه العثمانیه.
14. یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، ۱۳۹۷ق / ۱۹۷۷م، معجم البلدان، بیروت: دار صادر.

[۱] ممکن است زیاره الطائف قسمتی از عنوان کامل این اثر، و شاید بخش دوم عنوان آن باشد.

[۲] گویا همان نسخه‌ای است که زرکلی (ج۶، ص۲۰۹ و ج۸، ص۲۹۴) به وجود آن در کتابخانه محمد ماجد کردی در مکه اشاره کرده است.

[۳] این اثر در قالب چند مقاله پیاپی، در مجله العرب (چاپ ریاض) (شماره‌های ۵ تا ۱۲ از سال سیزدهم) تصحیح و چاپ شده است.