در تاریخ اسلام، از دوره‌ای نسبتاً زود هنگام، روایت‌هایی از جنگ‌ها و حماسه‌های مذهبی با نقش‌آفرینی شخصیت‌های مقدس به ویژه امام علی (ع) و محمد حنفیه رواج یافت که برخلاف اخبار غزوه‌های پیامبر (ص) و فتوحات صدر اسلام، این روایات به طور گسترده در منابع رسمی و معتبر تاریخ و سیره ثبت و ضبط نشدند. اما در حافظه شفاهی و میراث شعری و ادبی مسلمانان استمرار یافتند یا در لابه‌لای متونی که از اصالت و اعتبار تاریخی کمتری برخوردارند، به‌جا ماندند.

شماری از این دست اخبار و روایات، در دوره‌های بعدی با شاخ و برگ‌هایی زاییده تخیّلات قصه‌پردازانی همچون ابوالحسن بکری، به داستان‌های حماسی عامیانه تبدیل شدند و در کنار جنگ‌نامه‌های مذهبی دیگری که کاملاً جنبه اساطیری و غیر تاریخی داشتند (هرچند همه این جنگ‌نامه‌ها نیز به کلی خالی از عناصر و بن‌مایه‌های تاریخی نیستند)، مورد اقبال و توجه عامه مردم قرار گرفتند.

اگرچه خاستگاه عموم چنین روایات و داستان‌هایی، متون عربی محدّثان و مؤلفان اهل سنّت بود، اما به تدریج به منابع شیعه و نیز به سایر زبان‌های رایج نزد مسلمانان همچون فارسی، ترکی و کردی راه یافتند. در ایران، پس از دوره ایلخانی و به ویژه در دوره صفوی، تحریرهای شیعی ـ فارسی این روایات و داستان‌ها به طور گسترده‌تری رواج یافتند. منطومه خاوران‌نامه، نمونه مشهوری از جنگ‌نامه‌های مذهبی کاملاً اسطوره‌ای در زبان فارسی است که به گفته سراینده آن، ابن حسام خوسفی، از روایتی به زبان عربی اقتباس شده است.

یکی از روایت‌های بسیار کهن و مشهور از جنگ‌های حماسی امام علی (ع) که در منابع اصلی تاریخ و سیره بازتاب نیافته، غزوه «بئر ذات‌العَلَم» است که در فهرست‌های نسخ خطی، می‌توان تحریرهای متعددی از آن را، گاه حتی به نظم، به زبان‌های مختلف، عمدتاً عربی و فارسی و نیز سایر زبان‌ها (از جمله کردی و دکنی) سراغ گرفت.

موضوع این غزوه، رفتن امام علی (ع) درون چاه آب تاریک و عمیقی به نام ذات‌العَلَم و جنگیدن ایشان با جنّیان و تسلیم کردن آنان بوده که در زمان حیات رسول خدا (ص) رخ داده است. در سده‌های میانی، چاهی به همین نام در منطقه «روحاء» در میانه مسیر مکه به مدینه، وجود داشته که در باور مردم، محل وقوع این جنگ بوده است و سفرنامه‌نویسانی همچون ابن جبیر (در سفرنامه خود) و علی بن ابی‌بکر هروی (در کتاب اشارات خود) از آن یاد کرده‌اند.

اخیراً در جستجوی اینترنتی خود، به مقاله علمی ـ پژوهشی ارزشمند و بسیار متتبّعانه‌ای درباره پیشینه تاریخی داستان غزوه بئر ذات‌العلم به قلم آقای رحیم فرج‌اللهی برخوردم که گویا از پایان‌نامه دکتری خود استخراج کرده است.[۱] ایشان در این مقاله، نخستین روایت منثور و نسبتاً مفصّلِ شناخته شده از این داستان را در کتاب هواتف الجِنّان اثر ابوبکر خرائطی (۲۳۷-۳۲۷ق)، ادیب و محدّث اهل سنّت در سده سوم و اوایل سده چهارم، شناسایی کرده است.

فرج‌اللهی همچنین با استناد به اشعاری از شاعران متقدّم شیعه در دوره‌های کهن همچون عبدی و مروان سَروجی که در اشعار خود به این داستان اشاره کرده‌اند (و اشعارشان به واسطه ابن شهرآشوب در مناقب وی به دست ما رسیده است)، پیشینه این داستان را به نیمه‌های سده دوم تا سده سوم هجری رسانده و نشان داده است که این داستان لااقل از این دوره زمانی، میان شیعیان شهرت داشته است.

با این حال، به نظر می‌رسد که برای روایت نبرد امام علی (ع) با جنّیان، می‌توان تحریری متفاوت با منشأ تاریخی مستقلی نیز سراغ گرفت که در پژوهش یاد شده در بالا، اشاره‌ای به آن نشده است. تحریر مورد نظر ما، روایتی است که شیخ مفید در ارشاد خود (ج۱، ص۳۳۹-۳۴۱)، نه در باب اخبار غزوات و جنگ‌های تاریخی امام علی (ع)، بلکه در باب معجزات ایشان نقل کرده و در پایان افزوده است که این روایت را هم عامه (اهل سنّت) و هم خاصه (شیعیان) نقل کرده‌اند.

البته میان دو تحریر نبرد امام علی (ع) با جنّیان در ارشاد شیخ مفید و هواتف الجنان ابوبکر خرائطی، تفاوت‌های مهمی وجود دارد. از جمله آنکه در ارشاد مفید، این نبرد در جایی در مسیر حرکت رسول خدا (ص) برای غزوه بنی‌مُصطَلَق رخ داد[۲]؛ اما در هواتف الجنان، محل وقوعِ غزوه بئر ذات‌العلم، در مسیر حرکت رسول خدا (ص) به سمت «حُدَیبیه» (سال ۶ هجری)، در حوالی «جُحفه» (در حدود ۱۹۰ کیلومتری شمال غربی مکه) تعیین شده است.

اما یک تفاوت اصلی و بسیار مهم میان این دو روایت آن است که در تحریر ارشاد مفید، نامی از چاه ذات‌العلم نیامده است و اساساً اشاره‌ای به وجود عنصر «چاه آب» به چشم نمی‌خورد؛ بلکه این نبرد درون وادی یا دره عمیقی به شکل پرتگاه رخ داده است که امام (ع) از دیواره‌های آن پایین رفته و در میانه این دیواره‌ها، با جنّیان به نبرد پرداخته و آنان را تسلیم خود ساخته است.

با این حال، با وجود این تفاوت‌های مهم در تاریخ، مکانِ وقوع و سایر جزئیات هر دو روایت، به نظر می‌رسد که می‌توان برای آنها، منشأ و الگوی واحدی فرض کرد. بدین معنی که در هر دو روایت، سخن از پایین رفتن امام علی (ع) از جای عمیقی است که به آب منتهی می‌شود: در یک روایت چاه آب، و در روایت دیگر دره‌ای به شکل پرتگاه؛ و در واقع در یکی از دو روایت، یکی از این دو عنصر (چاه آب و دره عمیق) جایگزین یکدیگر شده‌اند.

[۱] فرج‌اللهی، رحیم و شریفی ولدانی، غلامحسین، «زمینه و سیر تاریخی داستان بئر ذات العلم»، دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، ش۲۴، بهمن و اسفند ۱۳۹۷، ص۱۹۹-۲۲۰.

[۲] محل وقوع غزوه بنی‌مصطلق، نزدیک چاه آبی به نام «مُرَیسیع» واقع در دره «قُدَید» در ۱۲۰ کیلومتری شمال مکه بوده است و در تاریخ وقوع آن نیز اختلاف نظر وجود دارد و سال‌های ۴، ۵ و ۶ هجری گفته شده است.